سومين ميثاق پروردگار، عبارت از احسان به صاحبان قرابت و خويشاوندان است. به فرمودة مفسّران عظام، خداوند متعال خواسته که روابط بر اساس خير و احسان باشد، خير و احسان در خانه و فضای خانواده، بطوري که فضای خانواده با احسان و خير اداره شود که مدينة فاضله را خانواده های فاضل تشکيل میدهند. به بيان ديگر، مدينة فاضله از بيوت فاضله ايجاد میگردد و بيوت فاضله را انسانهای فاضل ايجاد میکنند. منظور از صلة رحم و خير و احسان، تنها انفاق مالی نيست، چراکه اگر به اين صورت بود، ديگر فقرا و ندارهـا مشمول اين حکم نمیشدند، بلکه هرگونه خيررسانی اخلاقی، عاطفی، اعم از سلام کردن، محبت نمودن، حلّ مشکلات و گره گشايی از آنان، دعا برای ايشان و در غياب خویشان امنيّت آنان را برقرار کردن و حتّی آزار نرسانيدن به ارحام را دربر میگيرد. همچنين صلة رحم تنها در رفت و آمد منحصر نمیشود، بلکه رفت و آمد و ملاقات خويشاوندان يکی از مصاديق آن است.
پس صلة رحم يکی از واجبات دينی و توحيدی است، همانطور که رسيدگی به والدين که بخش مهمی از صلة رحم است، از اهمّ واجبات دينی میباشد، چراکه در صلة رحم، هر چقدر ارحام نسبت نزديکتری داشته باشند، اولويت بالاتری در خيررسانی خواهند داشت. خداوند متعال به هر چيزی که بندگانش را امر فرموده، قبل از ديگران به نفع و سود خود بنده میباشد، حال، وقتی اين خيررسانیها بخاطر خداوند انجام میيابد، موجب ارتباط با خدای بزرگ میشود ولذا انسان با اين خيررسانی، درواقع بزرگترين خيرها را به خودش میرساند «اِنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ وَ اِنْ اَسَاْتُمْ فَلَها»[1].
صلة رحم که از مهمترين واجبات دين است، برکات زيادی در زندگی انسان دارد که چند نمونه از آن ذيلاً استفاده میشود:
حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «صلة رحم، عملها را پاک سازد، اموال را افزاید و حساب را سبک کند و بلا را براندازد و عمر را افزون کند»[2]. امکان دارد که عمر انسان، ظاهراً کوتاه باشد، ولی دارای برکات بسياری باشد، به عنوان نمونه: حضرت فاطمه زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها)، که سومين شخصيت در عالم خلقت هستند، به ظاهر عمر طولانی نداشتند، لکن پربرکت ترين عمرها از آنِ ايشان بود.
رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) فرمودند: «صلة رحم، عمر را افزون کند و فقر و پريشانی را از بين ببرد»[3]، همچنين امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «صلة رَحِم روزی را افزون میکند»[4]. البتّه لازم به ذکر است که روزی، تنها در روزیهای ظاهری محدود نمیشود، همانطور که از خدای سبحان درخواست میکنيم: «اَللّهُمَّ الرْزُقْنی تُوفيقَ الطّاعَةِ وَ بُعْدَ الْمَعْصِيَة...»[5]، پروردگارا، برای من توفيق اطاعت و دوری از معصيت را روزی فرما.
حضرت اميرالمؤمنين امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «صِلَةُ الرَّحِمِ تُوجِبُ الْمَحَبَّةَ وَ تَكْبِتُ الْعَدُو»[6]، صلة رحم دوستی را واجب میکند و دشمنی را برمیگرداند. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «صلة رحم باعث آسانى حساب روز قيامت مىشود و از مردنِ بد جلوگيرى ميكند»[7]، همچنين فرمودند: «صلة رحم، اخلاق را نیکو و دست را بخشنده میسازد»[8]. حضرت امام باقر(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «صلة رحم، نفس را پاكيزه میسازد»[9]. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) به داوود رقی فرمودند: «اى داوود، اعمال شما روز پنجشنبه بر من نموده شد، و در ضمن اعمالت ديدم با پسر عمويت صله كردى، و آن مرا شاد كرد...»[10]. امروز هم اعمال ما به حضرت امام زمان(عَجَّلَ اللهَ تَعالٰی فَرَجَهُ الشَّریف) عرضه میشود و گاهی باعث شادمانی قلب مبارک آن حضرت گشته و گاهی موجب دل شکستگی وجود نازنينشان میشود.
پس هر چقدر صلة رحم باعث ريزش و جريان برکات مادی و معنوی به انسان میشود، به همان نسبت، قطع رحم، قبل از آخرت، زندگی انسان را نابود میکند. حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) فرمودند: «چيزی که ثوابش از همه چيز زودتر رسد، صلة رحم است»[11]. از حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) نيز مذکور است: «بِقَطيعَةِ الرَّحِمِ تُسْتَجْلَبُ النِّقَم»[12]، با بريدن از خويشاوندان، عذابها و سختیها (به سوی انسان) جلب میشود، و در موردی فرمودند: «اَنَّ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتي تُعَجِّلُ الْفَناءَ قَطيعَةَ الرَّحِم»[13]، از جمله گناهانى كه سبب مرگ زودرس مىشود، قطع رحم است. حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه) فرمودند: «لا تَقْطَعْ رَحِمَكَ وَ اِنْ قَطَعَتْك»[14] قطع رحم نکن، اگرچه از تو قطع کرده باشند. همچنين فرمودند: «اَفْضَلُ الصَّدَقَةِ عَلیٰ ذِی الرَّحِمِ الْكاشِحْ»[15]، بالاترين صدقه، بر صاحب قرابتی است که با تو دشمنی می ورزد. چراکه تنها انگيزه برای خيررسانی به چنين کسی، کسب رضايت الهی است.
سوميّن حق که در آية شريفة 177 سورة مبارکة بقره، مطرح شده است صلةرحم میباشد که يکی از ارکان برّ محسوب میگردد «لَيْسَ الْبِرَّ اَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لٰكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلٰائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلىٰ حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبٰى وَ الْيَتامٰى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ اَقامَ الصَّلٰاةَ وَ آتَى الزَّكٰاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ اِذا عاهَدُوا وَ الصّابِرينَ فِي الْبَاْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حينَ الْبَاْسِ اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ اُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ»[16]. حال سئوالی مطرح میشود و آن اينکه: آيا صلةرحم بدون قيد و شرط و مطلق میباشد و در هر صورتی واجب است؟ پاسخ اين است که: خداوند متعال صلة رحم را واجب قرار داده است، لکن از طرفی هم، در حرام شفا قرار نداده است، ولذا وقتی صلة ارحام به صورت رفت و آمدهای گناهآلود، مطرح میشود، يعنی شيطان در آن شريک میگردد، ديگر باطل شده و نه تنها صلة رحم محسوب نمیشود، بلکه تبديل به معصيت و وزر و وبال میگردد «اِنَّ اللّهَ لٰا يَاْمُرُ بِالْفَحْشاءِ»[17]. خداوند متعال در سورة مبارکة اِسراء در پاسخ به شيطان که گفت: بندگانت را فريب خواهم داد، فرمود: «وَ شارِكْهُمْ فِی الْاَمْوالِ وَ الْاَوْلادِ»[18]، اين آية شريفه در تمام موارد مصداق دارد. در مجالس مختلط، سفره های مشترک بين محرم و نامحرم و افطاریها و ديد و بازديدهای گناهآلود، شيطان شريک است.
پس اگر خداوند متعال امر به صلة رحم فرمود، در صورتيکه صلةرحم با گناه آلوده شود، لازم است که در آن زمان، صلة ارحام به صورت رفت و آمد متوقف شود و به زمان مناسب ديگری که خداوند به آن راضی است، موکول شود و يا به صورت اقسام ديگر صلة رحم انجام يابد. توضيح اينکه: صلة رحم، تنها در رفت و آمد خلاصه نمیشود، بلکه به صورت غيرحضوری اعم از تلفنی يا ارسال هدايا و ... نيز انجام میگيرد، گرچه اگر ديد و بازديدها پاک و سالم باشد، ارزش بسياری دارد و از عبادات ارزشمند مؤمنين محسوب میگردد. برای فهم بيشتر اين مسئله لازم است که مسئله را عملی و کاربردی نماييم. به عنوان نمونه: وقتی دو خواهر بـا شوهران خود يا ساير نامحرمهای فاميلی در مجلسی حاضر میشوند يا بر سر يک سفره و در برابر نگاه های نامحرمان قرار میگيرند، ممکن است صورتها و سر و گردن و بازو ديده شود و احياناً آرايش مختصری هم وجود داشته باشد و احياناً همراه با بگو بخند نيز باشد، در اين صورت مطمئناً شيطان در چنين مجلسی شريک است و شرکت در چنين مجلسی، به هيچ صورت موجّه و توجيه بردار نيست. همچنين اگر عدّهای در مجلسی يا سر سفره ای حجاب را بطور کامل رعايت نمی کنند، مجلس معصيت محسوب میشود و ساير افرادی که موارد مذکور را رعايت میکنند نيز در همان گناه شريکند، آری، شرکت در چنين مجالسی، حريم شکنی و کوچک شمردن امر پروردگار محسوب میگردد و باعث سلب توفيق الهی میشود. پس در هيچ شرايطی نمیتوان گفت ناچار و مجبور هستم، چراکه خداوند متعال اطاعت هیچکس را در عصیان و معصیت خود قرار نداده است «لا طاعَةَ لِمَخْلُوقٍ في مَعْصِيَةِ الْخالِق»[19].
پس در اسلام، جداسازی زن و مرد، اصل می باشد و اميد است که اين عمل خير از سوی خواهران محترم، خصوصاً جوانان عزيز انجام گيرد و به نام آنان ثبت گردد.
پس هر گناهی باعث سلب توفيق پروردگار میشود، لکن اختلاط با نامحرم سهم بالاتری در سلب توفيق دارد. حضرت امـام جواد(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «اَلْمُؤْمِنُ يَحْتاجُ اِلٰى ثَلاثِ خِصالٍ تَوْفيقٍ مِنَ اللّهِ وَ واعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ وَ قَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُه»[20]، مؤمن به سه چيز نياز دارد که اوّلين نياز او توفيق الهی است. توجّه کنيم که برای هر کار خير، توفيق الهی لازم است.
«اگر از جـانب معشوق نبـاشد کششی
کوشش عاشق بيچاره به جايي نرسد»[21]
همچنين با توجّه به اينکه اختلاط با نامحرم، نفوذ کلام را از انسان میگيرد و اولين وسيـله برای تربيت فرزنـدان و متعلّمين، نفوذ کلام می باشد، لذا شايسته است که مادران و مربّيان محترم در رعايت حريم بين محرم و نامحرم، اهتمام کافی داشته باشند. به راستی حيف است اين زبان که خداوند به انسان عنايت فرموده و میتواند باعث هدايت جمع کثيری از جوانان شود، با سوءاختيار، اين توفيق از او سلب گردد. در هر صورت، حدود خداوند، در مورد حريم محرم و نامحرم مشخّص و قطعی است و هيچ توجيهی برای آن مورد قبول خداوند نيست، و در هر مقطعی که باشد لازم الاجرا و واجب الاطاعه است، چه در محافل فاميلی و خانوادگی و چه در محافل علمی و دانشجويي و چه در محل کار و اماکن تفريحی و...
1- اگر نیکی کردید، نیکی کردید به خودتان و اگر بدی کردید، پس برای خودتان است (مبارکه اسراء/7).
2- آداب معاشرت، ج1، ص15
3- آداب معاشرت، ج1، ص67
4- آداب معاشرت، ج1، ص83
5- مفاتيحالجنان، فرازی از دعای حضرت امام زمان(عَجَّلَ اللهَ تَعالٰی فَرَجَهُ الشَّریف)
6- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص406
7- زندگانى حضرت امام جعفر صادق(عَلَيهِ السَّلام)، ص138
8- اصول کافی، ج2، ص150 و 151
9- اصول کافی، ترجمة مصطفوی، ج3، ص223
10- آداب معاشرت، ترجمه جلد شانزدهم بحارالانوار، ج1، ص60
11- اصول کافی، ترجمة مصطفوی، ج3، ص223
12- تصنيف غررالحکم و دررالکلم، ص406
13- تفصيل وسائل الشّيعه، ج12، ص273
14- الكافي، ج2، ص347
15- بيان نورانی رسول اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِه)؛ تحرير المواعظ العدديه، ص69
16- نيست نيکی، آنکه بگردانيد روي هايتان را به سوی مشرق و مغرب ولکن نيکی (و نيکوکار) کسی است که ايمان آورد به خداوند و روز بازپسين (قيامت) و فرشتگان و کتاب و پيغمبران و بدهد مـال را بـا وجود دوست داشتنش به صاحبـان قرابت و يتيمـان و مسکينان و درراه ماندگـان و سوال کنندگان و بردگان، و برپادارندگان نماز و پرداخت کنندگان زکات و وفاکنندگان به پيمانشان زمانی که عهد بستند و صبرکنندگان در سختیها و محروميّتها و هنگام رنج و مشقّت، اين گروه کسانی هستند که راست گفتند و اين گروه ايشانند پرهيزکاران (مبارکه بقره/177).
17- همانا خداوند امر نمیکند به بدی و زشتی (مبارکه اعراف/28).
18- و شريک شو با ايشان در مالها و اولاد (مبارکه اِسراء/64).
19- نيست اطاعتی برای مخلوق در معصيت خالق (نهج البلاغه مرحوم دشتی، حکمت165).
20- مؤمن نيازمند به سه خصلت است: توفيق از جانب خداوند، و واعظى از نفس خود، و پذيرفتن نصيحتِ كسی که او را نصيحت می نمايد (بحارالانوار، ج75، ص358).
21- مولوی (عَلَيهِ الرَّحمة)