در جلسات سابق، خداوند متعال سرانجامِ دو گروه حق و باطل و اهل شرک و توحيد، کفر و ايمان و نيکوکاران و بدکاران را بيان فرمود. مطالب ديگری که در اين مورد از محضر مفسّران عظام و اساتيد محترم، لازم به يادآوری میباشد، اين است که:
1- علّت تقدّم آية انذار بر آية بشارت: بر اين اساس که خدای تبارک و تعالی، رحمتش وسعت دارد «وَ رَحْمَتی وَسِعَتْ كُلَّ شَیْء»[1]، و بر غضبش سبقت دارد «يا مَنْ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه»[2]، لذا لازم بود که در آيات شريفة مورد بحث، ابتدا سرانجامِ نيکوکاران و اهل حق، و سپس عاقبت بدکاران و اهل باطل مطرح میشد، درحالی که ابتدا سرانجام اهل باطل و معاندين مطرح شده است و آن به اين علّت است که چون سخن از معاندين بود، لذا به تناسب آيات قبلی، آية عذاب جلوتر از آية بشارت و نعمتهای اهل حق آمده است.
2- پاداش و کيفر در روز قيامت با باطن اعمال: آن پاداش عظيم و عذاب اليمی را که خدای سبحان برای دو گروه حق و باطل بيان فرموده، از بيرون تحميل نشده است، بلکه تمام پاداشها و جزاها و نعمتها و کيفرهای الهی صورت باطنیِ اعمال انسان است. به عبارت ديگر، در روز قيامت و عالم آخرت، که روز آشکار شدن سريره ها و باطنهاست «يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ»[3]، انسان چهرة باطنی و ملکوتی اعمالی را که در دنيا انجام داده است، مشاهده میکند و با آن چهره محشور میشود نه با چهرة ظاهری که در دنيا داشته است. بهشت، با تمام نعمتهايش که تجلّی تامّ رحمت الهی است، صورت باطنی و ملکوتی اعمال صالحاتِ نيکوکاران است. همچنين دوزخ و عذابهای آن، از بيرون تحميل نشده است، بلکه صورت باطنی گناهانِ دوزخيان است. صورت ملکوتی و باطنی اعمال شرّ و گناهان، دوزخ است، همانطور که خداوند متعال میفرمايد: «جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُون»[4]، «هَلْ يُجْزَوْنَ اِلاّ ما كانُوا يَعْمَلُون»[5].
پس صورت باطنی اعمال خير و شرّ، بهشت و دوزخ است و نيکوکاران با صورت باطنی اعمال خيرشان پاداش می بينند و بدکاران با صورت باطنی اعمال سوئشان کيفر می شوند.
«زاهد مدهم پندی، کآتش به جهنّم نيست
آنان که همی سوزند، آتش ز جهان بُردند»
چهرة باطنی برخی گناهان، آنقدر زشت و کريه و وحشتناک است که به صورت کيفر عظيم و عذاب دردناک ظهور میکند و صورت باطنی اعمال خير، آنچنان زيباست که به صورت نعمتهای جاويدان بهشتی که نه چشمی آن را ديده و نه گوشی آن را شنيده و نه از ذهنی خطور کرده، ظهور میکند، همانطور که حضرت پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «فِی الْجَنَّةِ ما لٰا عَيْنٌ رَاَتْ وَ لٰا اُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لٰا خَطَرَ عَلٰى قَلْبِ بَشَر»[6] در بهشت چيزهايي فراهم شده است كه هيچ چشمي آن را نديده و هيچ گوشي آن را نشنيده و حتّي به قلب و فكر كسي خطور نكرده است.
3- دنيا محلّ زراعت و تجارت برای آخرت: با توجّه به آيات شريفة مورد بحث معلوم می شود که اولاً: انسان در اين دنيا، بهشت و دوزخ را با اعمالش فراهم می آورد و اين، معنای مزرعه بودن دنيا است، حضرت پيامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَ‌الِه) فرمودند: «اَلدُّنْيا مَزْرَعَةُ الْآخِرَةِ»[7]. آری، انسان بهشت و دوزخ را در دنيا با اعمالش میکارد و در روز قيـامت برداشت میکند، همانطور که امام حسن عسکری(عَلَيهِ السَّلام) میفرمايند: «لِكُلِّ زارِعٍ ما زَرَع»[8] برای هر زارعی است آنچه که زراعت کرده است.
همچنين دنيا محلّ تجارت است و انسان خواه ناخواه در دنيا تاجر میباشد و سودش، بهشت و زيانش، دوزخ است. درواقع انسان در دنيا معاملهگر است و دنيا بازاری است که انسان در آن معامله میکند و معاملة او رابحه يا خاسره است و اگر بهشت را تحصيل کرده، با عملش کاشته و تجارت نموده است و اگر دوزخ را کسب نموده، باز با عملش کسب کرده است.
پس انسان در هر صورت و خواه و ناخواه در دنيا تاجر است و تجارت میکند، همانطور که زارع است و زراعت میکند و نمیتواند بگويد که من نمیخواهم تاجر يا زارع باشم. ثانياً: سودِ کاشته و زارعتِ انسان را خودِ او میبَرَد «اِنْ اَحْسَنْتُمْ اَحْسَنْتُمْ لِاَنْفُسِكُمْ وَ اِنْ اَسَـاْتُمْ فَلَهـا»[9]، «فَلِـاَنْفُسِهِمْ يَمْهَـدُون»[10] پس برای خودتـان مهـد می گسترانيد. هرآنچه بکاريد و تجارت کنيد، برای خودتان است و سود و زيانش از آنِ خود شماست.
ثالثاً: انسان با هر عمل خيری که انجام میدهد، مقدّمة خير بعدی را فراهم میآورد. يعنی اطاعت و تسليم انسان، زمينة اطاعت بعدی را فراهم می آورد. به بيان ديگر، توفيقات الهيّه شامل حال او میشود. توفيق را خداوند میدهد، لکن مقدّمات آن را انسان با اعمال صالحش فراهم می آورد. به همين ترتيب، هر گناهی که انسان انجام میدهد، زمينه و مقدّمة گناه بعدی را فراهم می آورد، چراکه با هر گناهی ايمان ضعيف شده و تقوا کاهش می يابد و توفيقات الهيّه سلب میشود. وقتی ايمان ضعيف شد و تقوا کمرنگ گرديد، زمينه برای گناهان بعدی فراهم میشود، بمانند بيماری که بدنش ضعيف شده و برای ساير بيماریها مستعدّ میگردد. همانطور که سمّ، آفتِ جسم است، همانگونه گناه، آفتِ روح است و انسان با هر گناهی که انجام میدهد، روحش مسموم و ضعيف میگردد و در معرض گناهان بعدی قرار میگيرد. به عبارت ديگر، هر عمل خيری برای اعمال خير بعدی بسترسازی میکند و توفيقات ربّانيّه و عنايات الهی را فراهم می آورد. در مقابل، هر گناهی برای گناهان بعدی بسترسازی می نمايد و زمينة گناهان بعدی و سلب توفيق الهی را فراهم می آورد.
4- دنيا، آميخته با رنج و مرارت و محلّ کسب بهشت: از مجموع مطالب مذکور در آيات شريفة مورد بحث معلوم میشود که دنيا بهشت نيست، بلکه راه و محلّ کسب بهشت است. امّا کسانی که شناخت صحيحی نسبت به دنيا ندارند و دنيا را به درستی نشناخته اند، انتظاراتی از دنيا دارند که از بهشت میتوان داشت. چنين کسانی تحمّل کوچکترين مشکل و ناراحتی و مصيبت و درد و رنجی را ندارند و پيوسته توقّع راحتی و آسايش و سلامتی دارند، ولذا با چنين نگاهی زود می شکنند و افسرده می گردند. کسانی که به آية شريفة «لَقَدْ خَلَقْنَا الْاِنْسانَ فی كَبَدٍ»[11] و فرمايش حضرات معصومين(عَلَيهِم السَّلام) در مورد دنيا باور و يقين ندارند، رنج و کبد را نمیپذيرند و تحمّل مصائب دنيا را ندارند. حضرت مولای متّقيان امام علی(عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: «دارٌ بِالْبَلاءِ مَحْفُوفَة»[12] دنيا خانهای است که با بلا پيچيده شده است و از حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است: «اَلرّاحَةُ لِلْمُؤمِنِ فِی الدُّنْيا مُسْتَحيلَة»[13]. اگر کسی به وعده های پروردگار متعال و حضرات معصومين(عَلَيهِم السَّلام) باور و يقين داشته باشد، در آزمايشات الهی و مصائب و مشکلات، گرفتار آشفتگیهای روانی و درهم ريختگی روحی و پريشانی باطنی و بي قراری و اضطراب نمیشود، چراکه از دنيا انتظار بهشت را ندارد. دنيا راهِ بهشت است. دنيـا مزرعـهای است کـه در آن میکـارند و در آخرت برداشت مینمايند و اين کاشت و مزرعه بودن، دليل بر رنج و تلاش و زحمت است. حضرت امام رضا(عَلَيه السَّلام) میفرمايند: «هر كس از خداوند بهشت را آرزو كند و در سختيها شكيبائى نداشته باشد، خود را مسخره كرده است»[14].
بنابراين نگاه مؤمنانه و موحّدانه به دنيا، اين است که دنيا محل کاشت و تجارت برای آخرت و محلّ سختی و امتحان است و به اين سبب، مؤمنان حقيقی که انتظار بيشتر از اين، از دنيا ندارند و به وعده های الهی اميدوار هستند، همواره در آرامش قرار دارند، همانطور که حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «مَنْ عَرَفَ الدُّنْيا لَمْ يَحْزَنْ عَلى ما اَصابَه»[15]. چنين کسانی نسبت به مصائب و مشکلات، پيش آگهی دارند و میدانند که «مَرارَةُ الدُّنْيا حَلاوَةُ الْآخِرَةِ وَ حَلاوَةُ الدُّنْيا مَرارَةُ الْآخِرَةِ»[16]. خداوند متعال میفرمايد: «يا اَيُّهَا الْاِنْسانُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه»[17] ای انسان، همانا تو تلاش کننده ای به سوی پروردگارت تلاشی، پس او را ملاقات خواهی کرد. مؤمنان حقيقی در دنيا در کدح و تلاش هستند و میدانند که کاشتن در مزرعه و تجارت، زحمت میخواهد، ولذا آن زحمت را قبول میکنند تا در آخرت محصول را برداشت کنند.
5- رشدِ چندين برابر اعمال خير و شرايط آن: تفاوت اعمال خير و شرّ نيکوکاران و بدکاران و اهل حق و باطل در اين است که اهل باطل، هر گناهی که انجام میدهند، بيش از يک کيفر ندارد. امّا بر اساس سبقت رحمت پروردگار و طبق وعده های الهی و آية شريفة «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها»[18]، هر عمل خيری که مؤمنان انجام میدهند، ده برابر پاداش دريافت میکنند که گاهی به هفتصد برابر و گاهی به هزار و چهارصد برابر و گاهی بالاتر از آن نيز میرسد «فَيُضـاعِفَهُ لَهُ اَضْعـافاً كَثيرَةً»[19]. آری، يک انفـاقِ مقبـولِ فی سبيل الله، اين چنين قدرت رشد و صعود دارد و يکی از زيباترين تجارتها و کاشتها میباشد، و در زمان کنونی که عدّه ای به شدّت در فشار اقتصادی قرار دارند، از اهميّت بالاتری برخوردار است. از اينرو شايسته است که در پايان سال و آستانة سال جديد، پدران شرمنده و مادران دردمند و کودکان مغموم را دريابيم تا از چندين برابر پاداش پروردگار بهره مند شويم.
حال، با توجّه به مطالب مذکور سئوالی مطرح میشود و آن اينکه: وقتی يک عمل خير اين چنين قدرت رشد و صعود دارد، آيا اين امر انسان را برای انجام گناهان و معاصی جسور نمیکند؟ پاسخ این است که: اولاً اعمال خیر در صورتی چندین برابر رشد مییابند که با نیت خالص و فی سبیل الله صورت بگیرند و آلوده به ریا نباشند، همانطور که میفرماید: «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فی سَبيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللهُ واسِعٌ عَليم»[20].
ثانیاً: با توجه به آیة شریفة «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها» معلوم میشود که انفاق در صورتی که سالم به پیشگاه الهی آورده شود و با پاره ای گناهان اعم از منت و آزار و اذیت و ... آلوده نشود، چندین برابر رشد می یابد، به عنوان نمونه: کارمندی با امروز و فردا کردن، ارباب رجوع را اذیت کرده و اجر و پاداش کار خود را از بین می برد و به این سبب خداوند متعال می فرماید: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْاَذى»[21]. حضرت امـام محمد باقر(عَلَيهِ السَّلام) می فرمایند: «اَلْاِبْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ اَشَدُّ مِنَ الْعَمَل»[22].
آری، انجام دادن عمل خیر، از نگه داشتن آن آسانتر و سهل تر است. گاهی انسان در روز قیامت مشاهده میکند که اعمال خیرش دچار آفت شده اند و گویا موریانه ای آنها را از درون خورده است. روزی رسول خدا(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) به اصحاب فرمودند: «مَنْ قالَ سُبْحَانَ اللَّهِ غَرَسَ اللهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ غَرَسَ اللهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قالَ لا اِلهَ اِلَّا اللهُ غَرَسَ اللهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ وَ مَنْ قالَ اللهُ اَكْبَرُ غَرَسَ اللهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ فَقالَ رَجُلٌ مِنْ قُرَيْشٍ يا رَسُولَ اللهِ اِنَّ شَجَرَنا فِی الْجَنَّةِ لَكَثيرٌ قالَ نَعَمْ وَ لكِنْ اِيّاكُمْ اَنْ تُرْسِلُوا عَلَيْها نيراناً فَتُحْرِقُوها»[23] كسى كه «سبحان الله» بگويد، خداوند بخاطر آن درختى در بهشت براى او مىكارد و كسى كه «الحمد لله» بگويد، خداوند بخـاطر آن درختى در بهشت براى او مىكـارد و كسى كه «لا اِلهَ اِلَّا اللهُ» بگويد، خداوند بخاطر آن درختى در بهشت براى او مىكارد و كسى كه «الله اكبر» بگويد، خداوند بخاطر آن درختى در بهشت براى او مىكارد، در اين جا مردى از قريش عرض كرد: پس در اين صورت ما در بهشت درختان فراوانى داريم، حضرت فرمودند: بله، ولى مواظب باشيد آتشی نفرستيد كه همه آنها را بسوزانيد.
پس معلوم میشود هر عمل خیری چندین برابر پاداش را نخواهد داشت، لکن هر گناه و معصیتی که انجام میگیرد، چنانچه با توبة حقیقی همراه نباشد، تا پایان عمر باقی خواهد ماند و انسان را در روز قیامت گرفتار خواهد نمود و به این علت امام سجّاد(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «وَيْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ آحادُهُ اَعْشارَهُ»[24] وای بر کسی که غلبه کند يکهای او بر ده هايش.
6- بهشت محصول ايمان و عمل صالح: وقتی بهشت و جهنّم هر دو ساختنی و تحصيل کردنی است، سرماية انسان در اين تجارت چيست و چگونه تجارت میکند؟ آية شريفة «آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحات» که در حدود چهل و سه مورد از قرآن کريم مطرح شده، پاسخگوی سئوال مذکور است. اين بهشتی که تجلّی رحمت خاص خداوند است، با دو سرماية ايمان و عمل صالح ساخته میشود. خداوند تبارک و تعالی چهل و سه بار در قرآن کريم، ايمان و عمل صالح را به صورت شرطی در کنار هم ذکر فرموده است، ولذا معلوم میشود که ايمانِ منهای عمل صالح و عملِ صالحِ منهای ايمان، هيچ کدام مثمر ثمر نيست و سرماية پايدار محسوب نمیشود و بهشت را دربر ندارد. آنچه که بهشت را فراهم می آورد، ايمان درونی و قلبی توأم با عمل صالح است. اگر کسی بگويد: من مؤمن هستم، بايد اين مؤمن بودنِ خود را با عمل صالح نشان دهد. تجلّی ايمان در عمل صالح است. ولذا کسی که مسلمـان و مؤمن است و اصول دين را میداند ولی در فروع دين مشکل دارد، به اين سبب که عمل صالح را در کنار ايمان ندارد، مؤمن حقيقی محسوب نمیشود. به همين ترتيب در صورتی که عمل صالح توأم با ايمان قلبی به پروردگار نباشد، در پيشگاه الهی پذيرفته نمیشود. خداوند متعال عمل خير را از متّقين می پذيرد نه از افراد بی ايمان؛ «اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ الْمُتَّقين»[25]، همانطور که قربانی قابيل پذيرفته نشد.
استاد جوادی آملی می فرمايند: انسان بايد هم حُسن فاعلی داشته باشد و هم حُسن فعلی؛ يعنی هم خودش بايد مؤمن باشد و هم اعمالش خوب و صالح باشند. پس اگر کسی حُسن فعلی داشت ولی حُسن فاعلی نداشت، اين عملِ حَسَن از او پذيرفته نمیشود و همچنين، اگر کسی حُسن فاعلی داشت، ولی حُسن فعلی نداشت، چنين ايمانی هم از او پذيرفته نمیشود. وعدة بهشت از آنِ مؤمنانِ دارای عمل صالح است. فردوس که عالی ترين درجة بهشت است، اجر کبير، درجات اعلی، حُسن عاقبت، رسيدن به حيات طيّبه و مقام صالحين و ... همه محصول ايمان و عمل صالح است «اُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّة»[26]. و به اين علّت خداوند متعال فرمود: «يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا آمِنُوا»[27] ای کسانی که ايمان آورده ايد، ايمان بياوريد، يعنی بايد ايمانِ مؤمنان با عمل صالح امضاء شود.
لازم به توضيح است: گرچه «صالحات» اعمّ است و واجب و مستحب را دربر میگيرد، ولی در درجة اوّل، واجبات مطرح میشود و منظور، اعمال خيرِ واجب میباشد.
7- ايمان و عمل صالح، دو بال برای صعود و پرواز انسان: يکی از اهداف خلقت انسان آزمايش است و هدف از آزمايش، انتخاب صاحبان احسن العمل است «خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَياةَ لِيَبْلُوَكُمْ اَيُّكُمْ اَحْسَنُ عَمَلاً»[28]. خداوند متعال انسان را می آزمايد تا بهترينِ عملکنندگان را انتخاب کند. خدای سبحان در قرآن کريم انسان را به پرواز کردن و عروج و صعود دعوت فرموده است «اَ وَ لَمْ يَنْظُرُوا فی مَلَكُوتِ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ ما خَلَقَ اللهُ مِنْ شَیْءٍ»[29] و برای پرواز دو بال قرار داده که ايمان و عمل صالح میباشد. وقتی پرنده اينچنين بر اوج آسمانها پرواز میکند و اوج میگيرد، معلوم میشود که قدرتِ پرواز و صعود و عروج انسان که اشرف مخلوقات است، تا چه حدّ می باشد.
«طيران مرغ ديدی، تو ز پايبند شهوت
بِـدَر آی تـا ببيـنی طيـرانِ آدميّـت»[30]
پس وقتی خدای سبحان انسان را به پرواز و عروج و صعود دعوت فرموده، امکان ندارد که بال و پر پرواز به او ندهد و ايمان و عمل صالح، دو بال برای پرواز می باشند «اِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ يَرْفَعُهُ»[31]. زمانی که ايمان و عمل صالح در کنار هم قرار گيرند، بـه سوی خداوند صعـود می کنند، ولـذا خداوند متعـال میفرمايد: «لَنْ يَنالَ اللهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لكِنْ يَنالُهُ التَّقْوى مِنْكُم»[32]. به فرمودة استاد جوادی آملی، وقتی تقوا صعود می کند، متّقی به طريق اولی صعود می نمايد. امکان ندارد که ايمان صعود کند ولی متّقی در زمين بماند.
همانطور که مرغ با يک بال قدرت پرواز ندارد، انسان هم با يک بال نمیتواند پرواز کند. بايد بال ايمان و بال عمل صالح، همديگر را همراهی کنند تا انسان به پرواز درآيد.
خلقت انسان، برای اين است که صعود کند و پرواز نمايد و به احسن الخالقين تقرّب يـابد و برای اين منظور، انسـان بـايد احسن المخلوقين گردد. استاد جوادی آملی می فرمايند: خداوند در خلقت هيچ موجودی بغير از انسان، به خود تبريک نفرمود و فقط در خلقت انسان فرمود: «فَتَبـارَكَ اللهُ اَحْسَنُ الْخـالِقين»[33]. پس معلوم میشود انسان بالقوّه احسن المخلوقين است و برای اينکه اين بالقوّه ها شکوفا گردد، بايد ايمان و عمل صالح در کنار هم قرار گيرند. آری، برای به فعليّت رسيدن احسن المخلوقين، احسن العمل لازم است و با احسن العمل، انسان به احسن المخلوقين بودن و احسن الحال میرسد.
حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) با دعای شريف «يا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْاَبْصارِ يا مُدَبِّرَ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ يا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْاَحْوالِ حَوِّلْ حالَنا اِلى اَحْسَنِ الْحال»[34] آموختند که احسن الحال را طلب کنيم. البتّه اين دعا، مخصوص تحويل سال نيست، بلکه شايسته است همواره و در همه حال از جمله در سجده و قنوت نماز، اين درخواست را از خداوند داشته باشيم. اگر به ما آموختند که از خداوند احسن الحال طلب کنيم، توجّه نماييم که احسن الحال محصول احسن العمل است. انسـان تـا بـه احسن العمل موفّق نشده، بـه احسن الحـال و احسن التّقويم نمیرسد و احسن المخلوقين نمیشود، ولـذا به احسن الخالقين هم تقرّب نمی يابد و به همين دليل خداوند متعال ايمان و عمل صالح را دو شرط برای سعادت انسان قرار داده است.
8- پاسخگويی به نيازهای جسمانی و روحانی انسان در بهشت از سوی پروردگار: خداوند متعال در آية شريفة مورد بحث، نعمتهـای مادّی و لذّات جسمانی را در بهشت به مؤمنـان وعده می فرمايد «جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ» و فرموده اند: برای نمازگزاران حقيقی، علاوه بر نعمتهای بهشتی و «جَنّاتٍ تَجْری...» که دريافت می کنند، در ساعات نماز تحفه های خاصی از طرف پروردگار متعال میرسد. امّا با توجّه به اينکه انسان متشکّل از جسم و روح است، لذا معادِ او هم معاد جسمانی و روحانی خواهد بود و در بهشت به هر دو نياز جسمی و روحی او پاسخ داده خواهد شد که لذّات روحانی و معنوی در بهشت، قابل مقايسه با لذّات مادّی نمی باشند. همانطور که برای جسم و روح انسان در دنيا، لذّات جداگانه ای است، لکن لذّات روحانی، قابل مقايسه با لذّات جسمانی نمی باشند، به عنوان نمونه: اوليای الهی و واصلان درگاه حق، آن لذّتی را که از نماز و مناجات و راز و نياز با خدای خود میبرند، بسی بالاتر از آن لذّتی است که ساير انسانها از طعام و شراب می برند «يَشْتَغِلُ اَهْلُ اللهِ بِالله»[35]. همانگونه، در آخرت هم لذّات روحانی و معنوی، بسيار بالاتر از لذّات نعمات مادّی و جسمانی است.
به همين ترتيب، عذابهای روحی در دوزخ نيز قابل مقايسه با عذاب جسمی که نمونه ای از آن در آيات شريفة مورد بحث استفاده شد، نمی باشد. آری، وقتی دوزخيان متوجّه میشوند که چه ودايع گرانبهايی به آنها داده شده بود، ولی ايشان همة آنها را خاکستر نموده و مدفون ساختند، دچار آنچنان آتش ندامتی میگردند که قابل مقايسه با عذابِ سوختنِ پوست و ساير عذابهای جسمانی نيست.
1- و رحمت من وسعت يافته بر همه چيز (مبارکه اعراف/156).
2- ای خدايی که سبقت گرفته رحمتش بر غضبش (مفاتيح الجنان، فرازی از دعای جوشن کبير).
3- روزی که آشکار شوند اسرار (مبارکه طارق/9).
4- جزایی به سبب آنچه انجام میدادند (مبارکه واقعه/24).
5- آيا جزا داده میشوند مگر به سبب آنچه که انجام میدادند (مبارکه سبا/33).
6- نهج الفصاحه، حديث2060
7- دنیا مزرعة آخرت است (مجموعة ورام، ج1، ص183).
8- بحارالانوار، ج75، ص373
9- اگر نيکی کنيد، نيکی کرده ايد به خودتان و اگر بدی کنيد، پس بر آن است (مبارکه اِسراء/7).
10- مبارکه روم/44
11- البتّه به تحقيق خلق نموديم انسان را در رنج (مبارکه بلد/4).
12- ارشادالقلوب، ج1، ص30
13- راحتی برای مؤمن در دنيا محال است (دررالاخبار، ص566).
14- اخبار و آثار حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام)، ص463
15- هر كه بشناسد دنيا را اندوهناك نگردد بر آنچه برسد به او (تصنيف غررالحكم و دررالكلم، ص131).
16- تلخی دنیا، شیرینی آخرت، و شیرینی دنیا، تلخی آخرت را به همراه دارد (بيان نورانی امام علی(عَلَيهِ السَّلام)؛ نهج البلاغه، حکمت251).
17- مبارکه انشقاق/6
18- کسی که بياورد يک نيکی، پس برای اوست ده برابر آن (مبارکه انعام/160).
19- پس اضافه میکند آن را برای او، اضافه کردنی بسيار (مبارکه بقره/245).
20- مَثَلِ كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى كنند، همانند مَثَلِ دانهای است كه هفت خوشه بروياند، كه در هر خوشه، يكصد دانه باشد، و خداوند آن را براى هر كس بخواهد(و شايستگى داشته باشد)، مضاعف مى كند، و خداوند وسعت دهنده، و (به همه چيز) داناست (مبارکه بقره/261).
21- ای کسانی که ایمان آورده اید باطل نکنید اعمالتان را با منت و اذیت (مبارکه بقره/264).
22- باقی ماندن بر عمل، سختتر از عمل است (بحارالانوار، ج67، ص233).
23- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص11
24- بحارالانوار، ج68، ص243
25- اين است و جز اين نيست که قبول میکند خداوند از پرهيزکاران (مبارکه مائده/27).
26- آن گروه ايشان هستند بهترين مخلوقات (مبارکه بيّنه/7).
27- مبارکه نساء/136
28- خلق نمود مرگ و زندگی را تا آزمايش کند کدام يک بهتريد از لحاظ عمل (مبارکه ملک/2).
29- آيا نگاه نمی کنند در ملکوت آسمانها و زمين و آنچه خلق کرد خداوند از چيزی (مبارکه اعراف/185).
30- سعدی(عَلَيهِ الرَّحمَة)
31- به سوی او صعود میکند کلمة پاکيزه و عمل صالح بالا میبرد او را (مبارکه فاطر/10).
32- هرگز نمیرسد به خداوند گوشتهای آنها و نه خونهايشان، وليکن میرسد به او تقوا از شما (مبارکه حج/37).
33- پس پربرکت است خداوندی که بهترينِ خلق کنندگان است (مبارکه مؤمنون/14).
34- ای برگردانندة قلبها و چشمها، ای تدبيرکنندة شب و روز، ای تغييردهندة حال و احوال، تغيير ده حالِ ما را به بهترين حال (زاد المعاد، ص328).
35- اشتغال دارند اهل خداوند به خداوند (برگرفته از سخنرانیهای استاد قرائتی).