خداوند متعال در آیة صد و سی و چهار سورة مبارکة آل عمران، متّقین را این چنین معرفی میفرماید: «اَلَّذينَ يُنْفِقُونَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الْكـاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النّاسِ وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنين»[1]. اینان اهل عمل صالح، سلم و تسلیم و انفاق و احسان و ... هستند. پُرواضح است کـه این تقوا و تسلیم در دنیا ساخته میشود. اگر حضرت پيامبر اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَالِه) فرمودند: «اَلدُّنْيا مَزْرَعَةُ الْآخِرَةِ»[2]، معلوم میشود که تقوا را باید با عمل در دنیا کاشت. دنیا محلّ تجارتِ آخرت است. دنیا محّل تهیّه و تدارک تقوا و عمل صالح و کسب رضایت پروردگار است. دنیا مقدمة آخرت است. پس شایسته است که انسان در دنیا تا میتواند تقوا بکارد تا در آخرت برداشت نماید و به همین علّت خدای سبحان می فرماید: «فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ»[3] هرچقدر میتوانید تقوای الهی پیشه کنید.
خداوند متعال، دو نوع از تقوا را در آیة شریفة صد و سی و چهار مبارکة آل عمران معرفی میفرماید که عبارتند از: تقوای مالی و تقوای اخلاقی. «اَلَّذينَ يُنْفِقُونَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النّاسِ وَ اللهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنين» اهل تقوا کسانی هستند که پیوسته در خوشی و نـاخوشی و دارایی و نداری، اهل انفـاقِ فی سبیل الله هستند، اینان همواره در برابر فقرا احساس مسئولیت می کنند، چراکه می دانند یکی از کلیدهای بهشت، حبّ مساکین است «لِكُلِّ شَیْءٍ مِفْتاحٌ وَ مِفْتاحُ الْجَنَّةِ حُبُّ الْمَساكينِ وَ الْفُقَراءُ»[4]. حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهوَآلِهِ) می فرمایند: «مَنْ رَدَّ عَنْ عِرْضِ اَخيهِ الْمُسْلِمِ وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ الْبَتَّة»[5]، هرکس آبروی برادر مسلمانش را حفظ کند، بدون تردید بهشت بر او واجب میشود. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «ثَلاثٌ مَنْ اَتَى اللهَ بِواحِدَةٍ مِنْهُنَّ اَوْجَبَ اللهُ لَهُ الْجَنَّةَ الْاِنْفاقُ مِنْ اِقْتارٍ وَ الْبِشْرُ لِجَميعِ الْعالَمِ وَ الْاِنْصافُ مِنْ نَفْسِه»[6] سه چيز است كه هر كس يكى از آنها را نزد خدا ببرد، خدا بهشت را براى او واجب میكند: انفاق در حال تنگدستى و خوشروئى براى همة مردم و انصاف دادن از خود (رفتار منصفانه). انفاق در تنگدستی باعث گشایش روزی میشود، همانطور که حضرت امیرالمؤمنین امام علی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «اِسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ»[7] روزی را با صدقه دادن فرود آورید.
منظور از رفتار منصفانه هم این است که کسی جزء را به کلّ تعمیم ندهد و همواره قضاوت عادلانه داشته باشد. این منصفانه نیست که اگر کسی در موردی خلاف کرده، انسان آن خلاف او را به کلّ اعمال او تعمیم دهد، به عنوان نمونه: مردی، در یک مورد حق همسرش را ضایع میکند، ولی همسر مدام میگوید: تو همیشه حق مرا ضایع میکنی.
پس از تقوای مالی، تقوای اخلاقی مطرح میگردد که کلیدِ دیگر بهشت میباشد. خداوند متعال در سورة مبارکة آل عمران در بیان اوصاف متّقین میفرماید: «وَ الْكاظِمينَ الْغَيْظَ وَ الْعافينَ عَنِ النّاسِ» متقین، خشم خود را فرو میخورند و از خطای مردم چشم پوشی میکنند. یکی از مهمترین عوامل پیشرفت اسلام، عفو و گذشت حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) بوده است.
استاد جوادی آملی میفرمایند: مَشک آب را فرو نمی برد، ولی مؤمن به هنگام عصبانيّت، اين خشم را در وجود خود جذب میکند و بعد، آثار شيرين آن را درمی يابد ، مانند داروی تلخ که شخص می خورد و آثـار مفيد آن را دريـافت میکند. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) می فرمايند: «يا عَلِیُّ مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلى اِمْضائِهِ اَعْقَبَهُ اللهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ اَمْناً وَ ايماناً يَجِدُ طَعْمَه»[8] اى على! هر كس خشمش را فرو بَرَد درحالی که توانائى بر اِعمال آن داشته باشد، عوض دهد خداوند او را امنيّت و ايمانى كه مزهاش را بچشد. و در موردی فرمودند: «وَ مَنْ كَظَمَ غَيْظاً وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلى اِنْفاذِهِ وَ حَلُمَ عَنْهُ اَعْطاهُ اللهُ اَجْرَ شَهِيد»[9] هر كه خشمى را فروخورَد درحالی که قادر بر اِعمال آن است و خويشتندارى كند، خداوند اجر شهيد به او عطا فرمايد. حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِمُ السَّلام) همه «کثیرالعفو» و «کثیرالاحسان» بودند. حضرت امام حسین(عَلَيهِ السَّلام) میفرمایند: «اَيُّمَا اثْنَيْنِ جَرٰى بَيْنَهُما كَلامٌ فَطَلَبَ اَحَدُهُما رِضَى الْآخَرِ كانَ سابِقَهُ اِلَى الْجَنَّةِ»[10] اگر در بین دو نفر اختلافی پیدا شود و یکی از آن دو نفر از دیگری طلب رضایت نماید، سبقت گیرنده بسوی بهشت خواهد بود. حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «اَنَا زَعيمٌ بِبَيْتٍ فی رَبَضِ الْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فی وَسَطِ الْجَنَّةِ وَ بَيْتٍ فی اَعْلَى الْجَنَّةِ لِمَنْ تَرَكَ الْمِراءَ وَ اِنْ كانَ مُحِقّاً وَ لِمَنْ تَرَكَ الْكَذِبَ وَ اِنْ كانَ هازِلًا وَ لِمَنْ حَسُنَ خُلُقُه»[11] من ضامن هستم يك خانه را در كنار بهشت و خانه ديگرى در وسط بهشت و خانه ديگرى در بالاى بهشت براى كسى كه جدال و لجاجت را ترك كند، گرچه ذى حق باشد و براى كسى كه دروغ را به كلّى حتى موقع شوخى و مزاح ترك كند و براى كسى كه خوش اخلاق باشد. البتّه این وعده ها، برای کسی است که مؤمن به خدا و روز قیامت باشد و در کنار آن، تقوای اخلاقی هم داشته باشد. همچنین آن بزرگوار میفرمایند: نزدیکترینِ شما به من در روز قیامت، خوش خلقترين شماست «اَقْرَبُكُمْ مِنّی مَجْلِساً يَوْمَ الْقِيامَةِ اَحْسَنُكُمْ خُلُقاً»[12]. در روایت دیگری از آن بزرگوار مذکور است: «وَ الَّذی نَفْسی بِيَدِهِ لا تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ حَتّى تُؤْمِنُوا وَ لا تُؤْمِنُوا حَتّى تَحابُّوا اَوَ لٰا اَدُلُّكُمْ عَلٰى شَیْءٍ اِذا فَعَلْتُمُوهُ تَحابَبْتُمْ اَفْشُوا السَّلامَ بَيْنَكُم»[13] سوگند به كسى كه جان من در دست اوست، هرگز وارد بهشت نمى شويد تا آنكه ايمان بياوريد و ايمان نخواهيد آورد تا آنكه محبت بورزيد، آيا شما را به كارى راهنمايى كنم كه چون آن را انجام دهيد، مهرورزى كرده ايد؟ ميان خود سلام دادن را آشكار كنيد.
در دین مبین اسلام، مهر و محبّت در میان مؤمنین مخصوصاً اهل خانواده اعم از پدر و مادر، همسر و فرزندان و ... از جایگاه ویژه ای برخوردار است، همچنانکه حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) فرمودند: «هر كس كودكِ گريان خود را راضى كند تا آرام شود، خداوند از بهشت آنقدر به او مى دهد تا راضى شود»[14]. در روایت دیگری از آن حضرت مذکور است: «اِنَّ فِى الْجَنَّةِ داراً يُقالُ لَهٰا دارُ الْفَرَحِ لا يَدْخُلُها اِلاّ مَنْ فَرَّحَ يَتامَى الْمُؤمِنينَ»[15] همانا در بهشت خانه ای است به نام خانة شادی و افرادی به آن وارد میشوند که یتیمانِ مؤمنين را (در دنيا) شاد کرده باشند.
قابل توجه است: اگر در جلسات سابق در مورد بحران کاهش جمعیّت و فرزندآوری در خانواده ها استفاده شد که همة مؤمنین باید در مورد آن احساس مسئولیت نمایند، به شرط آن است که والدین با کودکان و فرزندانِ خود رفتار محبّت آمیز داشته باشند و کودکانِ بیگناه را به مهدکودک نسپارند. به گفتة اساتید محترم و کارشناسان، مهدکودک، یتیم خانة مدرن است و هرگز جایگزین آغوشِ پُرمهر مادر نمیشود. استاد جوادی آملی می فرمایند: والدینی که فرزندان خود را به مهدکودک میسپارند، همین فرزندان در بزرگسالی آنان را به خانة سالمندان می سپارند. امروزه کارشناسان مربوطه میگویند: بچه ها فقط یک سال قبل از آمادگی به مهدکودک سپرده شوند و در سنین پائین تر، هیچ لزومی برای این کار نیست.
مطلب دیگری که در مورد تقوای اخلاقی، قابل توجّه میباشد، حفظ عفّت و پاکدامنی است. حضرت پیامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) خطاب به جوانان میفرمایند: «يا مَعْشَرَ شَبابِ قُرَيْشٍ اِحْفَظُوا فُرُوجَكُم اَلا مَنْ حَفِظَ فَرْجَهُ فَلَهُ الْجَنَّةُ»[16] اى جوانان قريش! پاكدامنى پيشه كنيد، آگاه باشيد هر كس خود را در برابر شهوت حفظ كند، بهشت از آنِ اوست.
اکثریّتِ جوانان امروزی فکر میکنند ارتباط و گفتگو با نامحرم در فضاهای مجازی، گناه محسوب نمیشود، درحالی که در پیشگاه الهی هرآنچه که به حفظ حریم زن و مرد خدشه وارد نماید، گناه و معصیت شمرده میشود، هرچند که گناه و معصیت در این مورد هم شدّت و ضعف دارد.
1- کسانی که انفاق میکنند در آسانیها و سختیها و فروخورندگان خشم و درگذرندگان از مردم و خداوند دوست دارد نیکوکاران را.
2- دنیا مزرعة آخرت است (مجموعة ورام، ج1، ص183).
3- مبارکة تغابن/16
4- برای هر چیز کلیدی است و کلید بهشت دوست داشتن مساکین و فقراست (بيان نورانی رسول اکرم(صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وَالِه)؛ گلهای جاویدان، ص307).
5- ثواب الاعمال و عقاب الاعمال
6- کافی، ج2، ص103
7- نهج البلاغه، حکمت137
8- بحارالانوار، ج74، ص46
9- تفصيل وسائل الشيعه، ج12، ص178
10- کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج2، ص23
11- بحارالانوار، ج68، ص388
12- بحارالانوار، ج68، ص387
13- روضةالواعظين و بصيرةالمتعظين، ج2، ص418
14- الفردوس، ج3، ص549، حديث5715
15- نهج الفصاحه، حديث864
16- المعجم الاوسط، ج7، ص61