خدای سبحان در ادامة آیة شریفة مورد بحث می­فرماید: اگر آبی نیافتید، پس با خاکی پاکیزه تیمّم کنید «فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعيداً طَيِّباً». «صَعيد» از کلمة صعود است. یعنی با خاکی که در جای مرتفع و یا روی زمین است و پاک و دست­نخورده باشد، تیمّم کنید. تیمّم کردن، دستور فقهی است که وقتی انسان آب پیدا نکرد یا آب برای بدن او مضرّ بود، در این صورت باید به جای غسل یا وضو، تیمّم کند، وگرنه به صِرف مسافر بودن نمی­توان به جای غسل، تیمّم نمود.

     تیمّم دارای آثار بهداشتی است، به این صورت که خاک، حالت میکروب­ زدایی دارد و در تأیید این مطلب ملاحظه می­شود که وقتی اجساد انسان­ها و حیوانات در خاک دفن می­شود، از تعفّن آنها جلوگیری می­گردد و خاک باعث میکروب ­کشی می­شود. حال، تیمّم با خاک پاکیزه نیز یک حالت میکروب­زدایی دارد.

     علاوه بر آثار بهداشتی، تیمّم دارای آثار معنوی نیز می­باشد. روح عبادات، تکبّرزدایی و غرورزدایی است و این حالت در تیمّم به وضوح مشاهده می­شود. تیمّم خاکساری است. اگر انسان در حال سجده، به خداوند نزدیک­تر می­بـاشد، به این علت است کـه شریف­ترین عضو خود را که پیشانی است به خاک می­ساید و به این ترتیب در برابر معبود محبوب اظهـار خشوع و خضوع و فروتنی می­نماید؛ تیمّم نیز اظهار خاکساری است تا انسان به محضر ربوبی شرفیاب شود و دیگر خودی در بین نباشد تا صلاحیّت حضور در پیشگاه کبریایی پیدا کند.

     علت اینکه در وضو تمام دست و صورت شسته می­شود، ولی در تیمّم قسمتی از دست­ها و صورت­ مسح می­گردد، این است که خداوند متعال در سورة مبارکة مائده در دستور وضو می­فرماید: «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ اَيْدِيَكُم»[1]، لکن در آیة شریفة مورد بحث در دستور تیمّم می­فرماید: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ» پس مسح کنيد به صورتهايتان و دستهايتان. از حضرت امام باقر(عَلَيهِ­ السَّلام) سئوال می­کنند که: چرا در وضو دست­ها و صورت شسته می­شود، ولی در تیمّم قسمتی از آن­ها مسح می­گردد؟ می­فرمایند: «لِمَكانِ الْباءِ»[2] به دلیل کلمة باء.

 

1- پس بشوئيد رويهايتان را و دستهايتان را (مبارکة مائده/6).

2-کافی، ج3، ص30