خداوند متعـال بـا آیـه آیة قرآن­ کریم، بندگـانش را تربیت می­فرماید که این تربیت، هم در زمان نزول قرآن و هم در تمام اعصار و زمان­ها جریان دارد. قرآن کریم، کتابی جهانی و جاودانی است و ارزش­های قرآنی، همیشه به روز است و تاریخ مصرف ندارد و پیوسته انسان تربیت می­کند و عبد می­پروراند. خدای سبحان در آیة شریفة سابق، بندگانش را به وجود شاهدان در روز قیامت توجّه داد که هیچ عملی اعم از ظـاهری و بـاطنی و حتّی افکـار و اندیشه ­هایشان، از ايشان پوشیده و مخفی نمی­ ماند و شاهدانِ روز قیامت نه تنها به ظاهر اعمال، بلکه به باطن و افکار و اعتقادات تسلّط و اِشراف دارند. از این رو در پیشگاه الهی خلوتی وجود ندارد «خَلَواتُكُمْ عِيانُه‏»[1] و هيچ عملی از محضر پروردگـار پنهان نمی­ماند «وَ مَا اللهُ بِغافِلٍ عَمّا تَعْمَلُونَ»[2]. معمولاً در مکـان­های عمومی بمانند هتـل­ها، فروشگـاه­ها و ... نوشتـه می­شود کـه «این مکـان مجهّز بـه دوربین مداربستـه است»، و این امر موجب می­شود کـه مراجعه ­کنندگان بیشتر مراقب اعمال و رفتارشان باشند و اگر کسی قصد سوئی هم داشته باشد، از انجام آن خودداری کند. حال، خداوند متعال با آیة شریفة «يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ عَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوّى بِهِمُ الْـاَرْضُ وَ لا يَكْتُمُونَ اللهَ حَديثـاً»، بندگـانش را متوجّه می­کند که در این دنیا دوربین­هایی نصب فرموده که شبانه ­روز اعمال و رفتار بندگانش را کنترل می­کنند و از کلیّة صحنه­ های زندگی ایشان فیلمبرداری می­کنند که اینان همان حضرات انبیای عظام و اوصیای کرام(عَلَيهِمُ ­السَّلام)، فرشتگان، اعضاء و جوارح انسان، و زمین و زمان و ... هستند که انسان از آنها بی­خبر و غافل است.

     وقتی انسان در روز قیامت در وضعیتی قرار می­گیرد که زمین و زمان علیه او شهادت می­دهند، و هیچ مطلبی را نمی­تواند از خداوند کتمان کند، آرزو می­کند که ای کاش با زمین یکسان می­شد «لَوْ تُسَوّى بِهِمُ الْاَرْضُ». خداوندی که هفتاد مرتبه از پدر و مادر مهربان­تر است، در دنیا احوال قیامت را برای بندگانش بیان می­فرماید تا آنان در اين دنيا اعمالشان را اصلاح کنند و در روز قیامت، جای عذرخواهی باقی نماند و حجّت تمام شود. قرآن کریم، مصون از تحریف و نسیان و خطا و اشتباه است «اِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ اِنّا لَهُ لَحافِظُون»[3] و خدای سبحان با آیات قرآن کریم می­خواهد عبدِ مراقب تربیت کند. هیچ جایی، خالی از حضور پروردگار متعال و شاهدان نیست، ولذا باید مراقب چشم و گوش و زبان و دست و پا و قلب بود، چراکه تمام این منافذ، در صورت غفلت جولانگاه شیطان می­گردد.

     از نام­های روز قیامت «يَوْمَ الْحَسْرَة»[4] و «يَوْمُ التَّغابُن‏»[5] است. وقتی انسان در روز قیامت متوجّه می­شود که عدّه­ ای با شکوفا نمودن همان استعدادها و ودایع باطنی که او هم دارا بوده، به چه مقامات عالیـه­ای نـائل شده ­اند، دچار غبن و حسرت و پشیمـانی شدید می­گردد.

     استاد جوادی آملی فرمودند: کافر در روز قیامت چندین خواسته دارد که هیچ کدام قبول نمی­شوند، این خواسته ­ها عبارتند از:

     1- قبول فدیه: خدای سبحان در سورة مبارکة آل­ عمران از لسان مجرمین می­فرماید: «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ ماتُوا وَ هُمْ كُفّارٌ فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْ اَحَدِهِمْ مِلْاُ الْاَرْضِ ذَهَباً وَ لَوِ افْتَدٰى‏ بِهِ اُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرينَ»[6] مجرمين آرزو می­کنند که ای کاش ممکن بود و در برابر عذاب الهی فدیه می­دادند، که خداوند متعـال در جواب می­ فرماید: اگر به اندازة کرة زمین طلا داشته باشند و فدیه دهند، باز هم پذیرفته نمی­شود و در سورة مبارکة مائده می­فرماید: «اِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا لَوْ اَنَّ لَهُمْ ما فِی الْاَرْضِ جَميعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ»[7]، چراکه روز قیامت جای فدیه دادن نیست و راه جبران و عمل بسته شده است. خداوند متعال در سورة مبارکة معارج می­فرماید: «یَوَدُّ الْمُجْرِمُ لَوْ يَفْتَدی مِنْ عَذابِ يَوْمِئِذٍ بِبَنيهِ﴿11 وَ صاحِبَتِهِ وَ اَخيه﴿12 وَ فَصيلَتِهِ الَّتی‏ تُؤْويه﴿13 وَ مَنْ فِی الْـاَرْضِ جَميعاً ثُمَّ يُنْجيهِ﴿14»[8] مجرم آرزو می­کند ای کاش فدیه بدهد فرزندش و همسرش و برادرش را و آن خویشاوندانی که او را پناه می­دادند و تمام زمينيان را، تا نجات پيدا کند، امّا از او پذيرفته نمی­شود. همان فرزندی که مجرم، در دنیا به خاطر او در برابر اوامر الهی ایستادگی می­کرد، به عنوان نمونه: به خاطر تأمین آیندة فرزندان، از فریضة حج شانه خالی می­کرد، در آن روز آرزو می­کند که ای کاش قبول می­شد و او همان فرزندش را فدیه می­داد و نجات پيدا می­کرد، امّا پذیرفته نمی­شود، چراکه روز قیامت، دیگر دارِ جبران نیست.

     2- پذیرفته شدن شفـاعت: وقتی مجرمین در روز قیـامت می­بینند که عرصه برایشان آن چنان تنگ شده، می­گویند: «فَما لَنا مِنْ شافِعينَ﴿100 وَ لا صَديقٍ حَميمٍ﴿101 فَلَوْ اَنَّ لَنا كَرَّةً فَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ﴿102»[9]. درخواست شفاعت و ياور هم پذیرفته نمی­شود و کسی نمی­تواند از مجرمین شفاعت کند و تمامی درها يک به يک بسته می­شوند.

     3- کسب نور: در روز قیامت که خورشید و ماه از نورپاشی ساقط می­شوند «اِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَت﴿1 وَ اِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَت﴿2»[10]، در آن روز صحنة قیامت به نور الهی روشن می­شود «وَ اَشْرَقَتِ الْاَرْضُ بِنُورِ رَبِّها»[11] و مؤمنان که به نور خداوند سبحان مزیّن و منوّر شده­اند «اَللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْـاَرْضِ»[12]، در روز قیـامت بـا آن نور حرکت می­کنند و مجرمین از مؤمنان درخواست می­کنند که صبر کنید تا ما هم از نور شما اقتباس کنیم «اُنْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِكُمْ»[13]، که جواب داده می­شود: «قيلَ ارْجِعُوا وَراءَكُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً»[14] برگردید به دنیا و در آن جا نور فراهم آورید. یعنی این نور در آخرت کسب ­کردنی نیست و باید در دنیا فراهم گردد.

     4- بازگشت به دنیا و جبران عمل: مجرم به هنگام مرگ آرزو می­کند که ای کاش به دنیا برگردانیده شود تا اعمال صالحاتی را که انجام نداده جبران کند، که اين خواستة مجرم هم ترتيب اثر داده نمی­شود «حَتّى اِذا جاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ﴿99 لَعَلّی اَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ كَلاّ اِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ اِلی‏ يَوْمِ يُبْعَثُونَ﴿100»[15]، چراکه تنها عامل نجات در روز قیامت، عمل صالح است و تنها دارِ عمل، دنیا می­باشد و مرگ پلی است که انسان را از دنیا به آخرت منتقل می­کند، همانطور که حضرت امام حسین(عَلَيهِ ­السَّلام) فرمودند: «فَمَا الْمَوْتُ اِلّا قَنْطَرَةٌ»[16] مرگ جز پل نیست.

     5- آرزوی خروج از آتش: وقتی مجرمین در روز قیامت تمام آرزوهایشان را برباد رفته می­بینند، ناچار وارد جهنّم می­شوند، لکن زمانی که شدّت عذاب را مشاهده می­کنند، ابتدا درخواست خروج از آتش می­نمایند «رَبَّنا اَخْرِجْنا مِنْها فَاِنْ عُدْنا فَاِنّا ظالِمُونَ»[17]، که خداوند متعال در پاسخ می­فرماید: «اِخْسَؤُا فيها وَ لا تُكَلِّمُونِ»[18] و آنگاه تقاضا می­کنند که حداقل یک روز از عذابشان کم شود «وَ قالَ الَّذينَ فِی النّارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنّا يَوْماً مِنَ الْعَذابِ»[19] که به این خواستة مجرمین هم ترتیب اثر داده نمی­شود و عذرخواهی آنها پذيرفته نمی­گردد «يَوْمَ لا يَنْفَعُ الظّالِمينَ مَعْذِرَتُهُمْ وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّار»[20].

     6- درخواست مرگ و نیستی: زمـانی کـه هیچ کدام از خواسته­ های مجرمین در روز قیامت پذیرفته نمی­شود، تنها یک راه برای آن­ها باقی می­ماند و آن این است که درخواست می­کنند: ای کاش با خاک یکسان شوند «يا لَيْتَنی كُنْتُ تُراباً»[21]. به فرمودة مفسران عظام، علّت این که انسان می­گوید ای کاش خاک بودم، این است که: خاک، رام و مطیع است و آبی را که به صورت باران نازل می­شود، جذب می­کند و شکوفا و سرسبز می­گردد، درحالی که سنگ آن را دفع می­کند و شکوفا نمی­شود و هیچ گیاهی از سنگ نمی­روید. بنابراین مجرمین هم در روز قیامت آرزو می­کنند که ای کاش خاک بودیم و تعالیم و حقایق و فرامین الهی و حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِمُ ­السَّلام) را پذیرا می­شدیم.

     استاد جوادی آملی فرمودند: ترتیب مذکور، بر اساس فرمودة خداوند متعال و روایات نبوده، بلکه بر اساس تناسب طبیعی ارائه می­شود.

     پس امکان مرگ و نیستی هم در روز قیامت وجود ندارد، چراکه طبق بيان نورانی امام صادق(عَلَيهِ ­السَّلام) در روز قیامت، مرگ را به صورت موجودی حـاضر می­کنند و سر او را ذبـح می­کنند، سپس گفته می­شود: «ای اهل بهشت برای همیشه در بهشت خواهید ماند و مرگی نیست و ای اهل جهنم برای همیشه جهنمی هستید و مرگی وجود ندارد»[22]. مجرمین از خازنان دوزخ درخواست می­کنند: «يا مالِكُ لِيَقْضِ عَلَيْنا رَبُّكَ»[23] و آن­ها جواب می­دهند: «اِنَّكُمْ ماكِثُون»[24]. مجرمین در روز قیامت نه می­میرند و نه زنده می­شوند «لا يَمُوتُ فيها وَ لا يَحْيی»[25].

     به فرمودة مفسران عظام، اعتقادات و اعمال انسان در روز قیامت، ظهور دارد. اعتقادات و اعمال حق، به صورت رَوح و ریحان و بهشت ظاهر می­شود «فَاَمّا اِنْ كانَ مِنَ الْمُقَرَّبينَ﴿88 فَرَوْحٌ وَ رَيْحانٌ وَ جَنَّةُ نَعيمٍ﴿89»[26] و اعتقادات و اعمال باطل به صورت آتش ظهور می­کند «نارُ اللهِ الْمُوقَدَةُ﴿6 اَلَّتی‏ تَطَّلِعُ عَلَى الْاَفْئِدَةِ﴿7»[27]. آتش دنیا از ظاهر می­ آید و باطن را می­سوزاند، ولی آتش آخرت از باطن نشأت می­گیرد و می­سوزاند. ایمان و عمل صالح، توشة انسان در روز قیامت است که دار حساب می­باشد. کسی که در دنیا عمل صالح انجام داده و از محرّمات الهی چشم­پوشی نموده، در روز قیامت از سعی و تلاشی که در دنیا انجام داده راضی و خشنود است «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةُ»[28]، «لِسَعْيِها راضِيَةَ»[29]. امّا گروه دیگر که مجرمین هستند، در روز قیـامت سیاهی اعمالشـان بر چهره ­هایشـان نشسته است «وَ وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْها غَبَرَةٌ﴿40 تَرْهَقُها قَتَرَةٌ﴿41»[30].

 

1- خلوتهايتان آشکار اوست (نهج ­البلاغه مرحوم دشتی، خطبه 199).

2- و نيست خداوند غافل از آنچه عمل می­کنيد (مبارکة بقره/74).

3- همانا ما نازل کرديم ذکر را و همانا ما او را البتّه محافظت کنندگانيم (مبارکة حجر/9).

4- روز حسرت (مبارکه مريم(سَلامُ ­اللهِ ­عَلَيها)/39).

5- روز مغبون شدن (مبارکه تغابن/9).

6- همانا کسانی که کافر شدند و مُردند درحالی که کافران بودند، پس هرگز قبول کرده نمی­شود از احدی از ايشان به اندازة پُری زمين، طلا و اگر فديه دهد آن را، آن گروره برای ايشان عذاب دردنـاک است و برای ايشان نيست هيچ يـاری­ کنندگـانی (مبارکة آل­ عمران/91).

7- همانا کسانی که کافر شدند، اگر باشد برای ايشان آنچه که در زمين است همگی و مانند آن همراه او، تا فديه دهند با آن از عذاب روز قيامت (نجات يابند)، قبول کرده نمی­شود از ايشان و برای ايشان است عذابی دردناک (مبارکة مائده/36).

8- مبارکة معارج/ اا الی14

9- و نباشد ما را هيچ شفاعت ­کننده­ ای﴿100 و نه دوستی نزديک﴿101 پس کاش همانا برای ما بازگشتی بود، پس می­شديم از مؤمنان﴿102 (مبارکة شعراء/ 100و 101 و102).

10- زمانی که آفتاب درهم پيچيده شود﴿1 و زمانی که ستاره ­ها تيره شوند﴿2 (مبارکة تکویر/1و 2).

11- و روشن شود زمين به نور پروردگارش (مبارکة زمر/69).

12- خداوند، نور آسمانها و زمين است (مبارکة نور/35).

13- صبر کنيد تا ما هم از نور شما اقتباس کنيم (مبارکة حدید/13).

14- گفته می­شود: برگرديد به پشت سرتان، پس نور کسب کنيد (مبارکه حديد/13).

15- تا زمانی که آمد يکی از ايشان را مرگ، می­گويد: پروردگارا برگردان مرا﴿99 شايد که من انجام دهم عمل صالحی در آنچه که ترک کردم، نه چنين است، همانا آن کلمه ­ای است که او گويندة آن است و از پيش رويشان حائلی است تا روزی که برانگيخته شوند﴿100 (مبارکة مؤمنون/99 و 100).

16- بحارالانوار، ج44، ص297

17- پروردگارا، خارج کن ما را از آن، پس اگر تعدّی کرديم، پس همانا ما از ستمکاران هستيم (مبارکة مؤمنون/107).

18- دور شويد در آن و سخن نگوييد با من (مبارکة مؤمنون/108).

19- و می­گويند کسانی که در آتش هستند به خازنان دوزخ، بخوانيد پروردگارتان را تا تخفيف دهد از ما، روزی از عذاب را (مبارکة غافر/49).

20- روزی که نفع نمی­دهد ظالمان را عذرخواهی آنها و برای آنهاست لعنت و برای آنهاست خانة بد (مبارکة غافر/52).

21- ای کاش من خاک بودم (مبارکة انبیاء(عَلَيهِم ­السَّلام)/40).

22- بحارالانوار، ج8، ص346

23- ای مالک، بايد که حکم کند به مرگ ما پروردگارت (مبارکة زخرف/77).

24- همانا شما درنگ کنندگانيد (مبارکه زخرف/77).

25- نه می­ميرد در آن و نه زندگانی می­کند (مبارکة طه/74).

26- پس امّا اگر باشد از نزديک ­شدگان﴿88 پس راحتی است و ريحان و بهشت بانعمت﴿89 (مبارکة واقعه/88 و89).

27- آتش خداوند است برافروخته﴿6 آتشی که طلوع می­کند از دلها﴿7 (مبارکة همزه/6 و 7).

28- صورت­هايی در آن روز (از شدت شادی) برافروخته است (مبارکة قیامت/22).

29- از سعيشان خشنود هستند (مبارکة غاشیه/9).

30- و صورتهايی در آن روز بر آنها غباری است﴿40 که فرو گيرد آنها را تيرگی﴿41 (مبارکة عبس/40 و 41).