در جلسۀ سابق استفاده شد که خدای سبحان فرمود: حضرت عیسی(عَلَيهِ السَّلام) و فرشتگان، از عبادت در برابر خداوند استنکاف و استکبار ندارند و در ادامه فرمود: و کسی که استکبار و استنکاف ورزد، پس به زودی جمع می کند ایشان را به سوی او همگی «وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ اِلَيْهِ جَميعاً». به فرمودۀ علامه طباطبائی(رَحمَةُ اللهِ عَلَیه) و استاد جوادی آملی، اینکه خداوند متعال میفرماید: «فَسَيَحْشُرُهُمْ اِلَيْهِ جَميعاً»، یعنی هم نیکوکاران و هم بدکاران و تبهکاران را به سوی خود جمع میفرماید.
آیۀ شریفۀ مورد بحث، جملۀ اجمالی* «فَسَيَحْشُرُهُمْ اِلَيْهِ جَميعاً» را تفصیل داده و پاداش و کیفر هر دو گروه را بیان میفرماید. مؤمنان نیکوکار، اجر کامل دریافت میکنند و خدای سبحان با رحمت واسعۀ خود به آنان فزونی میبخشد و پاداشی برتر از عمل آنان به ایشان عنایت میفرماید: «فَاَمَّا الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَيُوَفّيهِمْ اُجُورَهُمْ وَ يَزيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ».
خدای سبحان در آیۀ شریفۀ مورد بحث، شرح حال دو گروه را بیان میفرماید که هم حضرت عیسی(عَلَيهِ السَّلام) و هم کلیۀ مؤمنان حقیقی و در رأس آنان حضرات انبیاء و اوصیاء(عَلَيهِم السَّلام) قرار دارند و نه تنها از مقام بندگی استنکاف و استکبار ندارند، بلکه به مقام بندگی خود افتخار میکنند، چراکه عالی ترین درجه و بزرگترین سیادت، سرمایۀ بندگی و عبودیّت است. هرکس به عالیترین سرمایه که بندگی است، مفتخر شود، به بزرگترین افتخار نائل شده است، ولذا حضرات اوصیاء و اولیاء(عَلَيهِم السَّلام) به مقام بندگیشان افتخار میکنند.
قابل توجه است: افرادی که صاحبان اعمال خیر و ایمان هستند، علاوه بر اینکه اجر و پاداششان، کم و کاست نمیشود و بطور کامل ایفاء میگردد، بلکه افزوده میشود «وَ يَزيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ». در مورد دیگری از قرآن کریم نیز آمده است: «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِنْها»[1]، «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها»[2]. کسانی که دارای اعمال خیر و انفاق میباشند، عمل خیرشان بمانند دانهای است که هفت خوشه برویاند و از هر خوشه صد دانه بروید «مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ فی سَبيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ»[3]، یعنی هفتصد برابر میگردد و در ادامه میفرماید: «وَ اللهُ يُضاعِفُ لِمَنْ يَشاء»[4]، و گاهی میفرماید: «فَيُضاعِفَهُ لَهُ اَضْعافاً كَثيرَة»[5]. یعنی عمل خیر صادقانه و بـا نیّت خالصانه، چندین برابر میگردد. سر و کار انسان با کسی است که خزانۀ غیب از آنِ اوست «وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ»[6]، ملک و ملکوت در سیطرۀ حکومت او قرار دارد، ولذا از خزانۀ غیبش کم نمیشود، و وقتی از بندهاش کمال رضایت را دارد، علاوه بر ایفای کامل، چندین برابر میافزاید.
خدای سبحان بعد از شرح حال نیکوکاران، به شرح حال تبهکاران میپردازد که دیگر در مورد اینها سخن از «يَزيدُهُمْ» نیست. در مورد کسانی که اعمال سوء انجام دادند، بطور کامل عدالت الهی رعایت میشود و بالاتر از اعمال سوئشان کیفر نمیبینند. خلاصه، عدل الهی ایجاب میکند که گنهکاران بیشتر از گناهشان، و مجرمین بیشتر از جرمشان، کیفر نبینند، امّا فضل الهی ایجاب نمیکند که مؤمنان بالاتر از اعمال خیرشان پاداش نبینند. در روز قیامت، معامله با بدکاران، معامله با عدل است و حتّی به اندازۀ رشتۀ باریک هستۀ خرما به ایشان ظلم نمیشود «وَ لا يُظْلَمُونَ فَتيلاً»[7].
پس معامله با نیکوکاران، معامله با فضل است و فضل به معنای پاداش فزون بر استحقـاق میباشد. خداوند بر نیکوکاران احسان میکند، ولی با مجرمین با عدالت رفتار میفرماید.
با وجود اینکه خداوند متعال هر گناه و سیّئه ای را یک برابر جزا و کیفر میدهد و هر کار خیری چندین برابر پاداش دارد، ولی باز سیّئات برخی افراد بر حسنات آنها غلبه می یابد که حضرت امام سجّاد(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «وَيْلٌ لِمَنْ غَلَبَتْ آحادُهُ اَعْشارَهُ»[8] وای بر کسی که یک یکهای او بر ده های او غلبه کند.
* فشرده گويی و مختصرنويسی.
[1]- کسی که بیاورد حسنه ای، پس برای او بهتر از آن است (مبارکه قصص/۸۴).
[2]- کسی که بیاورد حسنه ای ، پس برای او ده برابر مثل آن است (مبارکه انعام/۱۶۰).
[3]- مَثَل کسانی که انفاق میکنند در راه خداوند، همانند مثل دانهای است که برویاند هفت خوشه که در هر خوشه صد دانه است (مبارکه بقره/۲۶۱).
[4]- و خداوند میافزاید برای کسی که بخواهد (مبارکه بقره/۲۶۱).
[5]- پس مضاعف میگرداند برای او اضافه کردنی بسیار (مبارکه بقره/۲۴۵).
[6]- و برای اوست پادشاهی آسمانها و زمین (مبارکه آل عمران/۱۸۹).
[7]- و ظلم کرده نمیشوند به اندازه فتیلی (رشته باریک هسته خرما) (مبارکه نساء/۴۹).
[8]- بحارالانوار، ج68، ص243