مسئلۀ امامت و ولایت، یک منصب الهی و مقام اعطایی و افاضۀ پروردگار و جعل خداوند است «اَللهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَه»[1]. همانطور که نبوّت جعل الهی است، همانگونه امـامت نیز جعل الهی می باشد، چراکه امام(عَلَيهِ السَّلام) همان کار نبی را انجام می دهد و سخن پروردگار را بعد از نبی به مردم می رساند. در نظام خلقت، امامت بالاترین مقام است، همانطور که حضرت ابراهیم(عَلَيهِ السَّلام) بعد از روسفیدی از تمام آزمایشات و امتحانات الهی، آخرین درجه و مقام را که امامت باشد، کسب نمودند. حال پرواضح است کسی که جانشین و خلیفۀ تامّ پروردگار می باشد و اطاعت و رضایت او اطاعت و رضایت خدای سبحان است، از چه درجه طهارتی باید برخوردار باشد و انتخاب چنین کسی جز از طرف خداوند امکان پذیر نیست.
وقتی مقام عظمای امامت به حضرت ابراهیم(عَلَيهِ السَّلام) اعطاء شد «اِنّی جاعِلُكَ لِلنّاسِ اِماماً»[2]، آن حضرت در مقام سئوال از پروردگار برآمدند که: «وَ مِنْ ذُرِّيَّتی»[3] خدایا آیا این مقام به فرزندان من هم می رسد؟ خداوند در جواب فرمود: «لا يَنالُ عَهْدِی الظّالِمين»[4] امامت عهد الهی است و به ظالمین نمی رسد. منظور از ظلم در قرآن کریم، گناه است، حال چه گناه در مورد خود انسان باشد و چه در مورد دیگری.
اينکه ظلم به معنای گناه ذکر شده است، چون قرار است انسان با تسليم و اطاعت از اوامر الهی و با عمل به قرآن کريم به سعادت جاويدان نائل گردد، با نافرمانی و عصيان خود را از اين سعادت محروم کرده و درواقع ظلم و ستم به خويشتن می نمايد.
پس خداوند متعال به حضرت ابراهیم(عَلَيهِ السَّلام) پاسخ فرمود که عهد من به ظالمان نمی رسد که منظور گناهکاران است. اما در این رابطه سئوالی مطرح می گردد و آن اینکه: آیا به گناهکاران در حال گناه نمی رسد، یا بعد از توبه هم امکان پذیر نیست؟ پاسخ این است که مقام و منصب امامت به کسی اعطاء می گردد که سابقه و لاحقۀ گناه نداشته باشد، یعنی نه در گذشته مرتکب گناه شده باشد و نه در زمان حال گناه کند و نه در آینده مرتکب گناه گردد و بطور کلّی در پروندۀ اعمالش گناه و معصیت وجود نداشته باشد.
اگرچه بعد از اینکه انسان مرتکب گناه و معصیت شد، تنها مقامی که می تواند او را از گناهان پاک کند، توبه و انابه است و به شرط توبۀ حقیقی و جبران مافات، می توان به عالی ترین درجات قرب نائل شد و محبوب پروردگار گردید «اِنَّ اللهَ يُحِبُّ التَّوّابينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرينَ»[5]، لکن کسی که مرتکب گناه شده و سپس توبه کرده، هرگز نمی تواند امام باشد. به عبارت دیگر کسی می تواند به مقام شامخ امامت نائل شود که حتی یک گناه از او سر نزده باشد و پرواضح است تنها خداوند که «عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ»[6] است، می تواند چنین کسی را بشناسد و بداند که رسالتش را در چه سینه و قلبی قرار دهد، ولذا امامت هم بمانند نبوّت، منصب و مقام اعطایی از سوی خداوند است و امام نيز بمانند نبی، منتخب خداوند است.
در تأیید این مطلب که گرچه توبه انسان را پاک می کند، ولی چنین کسی دیگر نمی تواند امام باشد، از حضرت امام باقر(عَلَيهِ السَّلام) روایت شده است که: روزی حضرت ابراهیم(عَلَيهِ السَّلام) در آئینه یا جسم شفّافی صورت خودشان را مشاهده کردند و در میان ریششان یک تار موی سفید یافتند و عرض کردند: «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی بَلَّغَنی هذَا الْمَبْلَغَ وَ لَمْ اَعْصِ اللهَ طَرْفَةَ عَيْن»[7] حمد و سپاس برای آن خداوندی که مرا به این سن رسانید، درحالی که به اندازۀ یک چشم بر هم زدن معصیت خداوند را نکردم. آری، خداوند منصب امامت و ولایت را در وجود چنین بنده ای قرار می دهد.
[1]- خداوند داناتر است که کجا قرار دهد رسالتش را (مبارکه انعام/۱۲۴).
[2]- من تو را امام و پيشوای مردم قرار دادم (مبارکه بقره/124).
[3]- و از فرزندانم؟ (مبارکه بقره/۱۲۴).
[4]- نمیرسد عهد من به ظالمان (مبارکه بقره/۱۲۴).
[5]- همانا خداوند دوست دارد توبه کنندگان را و دوست دارد پاکیزگان را (مبارکه بقره/۲۲۲).
[6]- دانای نهان و آشکار (مبارکه جمعه/۸).
[7]- اَصْبَحَ اِبْراهيمُ فَرَاَى فی لِحْيَتِهِ شَعْرَةً بَيْضاءَ فَقالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذی بَلَّغَنی هذَا الْمَبْلَغَ وَ لَمْ اَعْصِ اللَّهَ طَرْفَةَ عَيْن (بحارالانوار، ج73، ص107).