خداوندِ احسن الخالقین و خیر المنزلین، تمام نیازهای مشروع و اصیل بشری اعم از مادی و معنوی و دنیوی و اُخروی و ابعاد زندگی انسان اعم از بعد جسمانی و روحانی را نادیده نگرفته و آن ها را تأمین فرموده است. از اینرو انسـانی که بر اساس تعالیم عالیه و انسان ساز الهی عمل می کند، به خود خدمت کرده و به رستگاری می رسد.
قابل توجه است که خداوند نتیجۀ ایمان را به آخرت موکول نفرموده است، بلکـه رستگـاری مؤمن را در هر دو جهـان تـأمین می فرماید. زندگی فرد مؤمن با فلاح عجین شده است «قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ»[1]، و مؤمن حقیقی در زندگی دنیوی و حیات اُخروی سعادتمند است.
انسان متشکل از روح و جسم است و دین اسلام، در عین حال که نیازهای جسمانی را تأمین فرموده و سلامت جسمانی را ارج می نهد، لکن اصالت را به روح می دهد و جسم را به عنوان مرکب می پذیرد. این روح شریف ودیعۀ الهی و لطیفۀ ربّانی است که خدای سبحان به عنوان «نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحی»[2] در وجود انسان تعبیه فرموده و جسم را برای آن مرکب قرار داده است. روح مسئلۀ مادی نیست، ولذا لازم است سواری داشته باشد تا سوار بر آن، مراحل رشد را طی نماید. در عظمت روح انسانی همین بس که خدای سبحان می فرماید: «نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحی». این روحِ دمیده شده از جانب پروردگار سوار بر جسم انسان است و انسان مؤظف است در حد مرکب بودن، به سلامت جسم رسیدگی کند. آری دین اسلام، اصالت را به روح می دهد، لکن شیطان تلاش می کند که انسان اصالت را به جسم بدهد. اسلام، بُعد عالیۀ انسان را اصیل می شمارد و تقویت می کند و انسان را به بُعد روحانی و معنوی سوق می دهد، ولی شیطان انسان را به بُعد جسمانی و شهوت و غضب توجه می دهد. حال با توجه به اینکه انسان، از روح و جسم تشکیل شده، لذا غذایی که می خورد، فقط جسم را تأمین نمی کند، بلکه روح شریف انسانی هم از این غذا متأثّر می گردد، ولذا شایستۀ روح پاک و طیّب و دمیده شده از سوی پروردگار است که از غذای پاک و طاهر استفاده کند «كُلُوا مِنْ طَيِّباتِ ما رَزَقْناكُمْ»[3] بخورید از پاکیزه هايی که ما روزی شما کردیم.
روح انسان همزمان با جسم او تغذیه می کند و همانطور که نیروهای ظاهری تأمین می شوند، نیروهای باطنی نیز تأمین می گردند. در تأیید این مطلب که قوای باطنی انسان هم با تغذیۀ صحیح و پاک تأمین می شوند، چند بیان نورانی از حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) و حضرات ائمّۀ اطهار(عَلَيهِم السَّلام) ذیلاً استفاده می شود.
۱- حضرت پیـامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمایند: «انـار، برترينِ ميوه هاست و هرکه اناری بخورد، شيطانِ خود را برای چهل روز خشمگين ساخته و در يک انار هيچ کس را شريک قرار ندهيد»[4]. همچنين فرمودند: «هر کس يک عدد انار بخورد، دل او نورانی شود و برطرف کند از او وسوسۀ شيطان را تا چهل روز»[5]. در موردی نيز فرمودند: «انار معده را قوی و ذهن را رشد می دهد، صورت را بانشاط و صدا را صاف می کند...»[6].
۲- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمايند: «يا علی، بهْ هديۀ خداوند به سوی من و تو است... هر کس سه روز ناشتا بهْ بخورد، ذهنش صاف، تمام وجودش سرشار از حلم و علم می شود، و از کيد شيطان و سربازانش در امان خواهد ماند»[7]. همچنين فرمودند: «بهْ قلب را جلاء و عقل را زياد می کند»[8]. در موردی نيز فرمودند: «بهْ بخوريد که حافظه را زياد می کند و خلط سينه را از بين می برد و فرزند را زيبا می گرداند»[9].
۳- حضرت امام رضا(عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: «روغن زيتون غذای خوبی است، زيرا بوی دهـان را خوشبو می نمـايد و بلغم را برطرف می سازد، صورت را صفا و طراوت می دهد، اعصاب را تقويت نموده، مرض و درد را می برد و شرارۀ غضب را در نهـاد انسـان خـاموش می سازد»[10].
4- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمايند: «عدس به آدميزاد رقّت قلب می بخشد، آنان که عدس می خورند، به آسانی می توانند بگريند و بديـن ترتيب عقده های غم را بگشـايند»[11]. همچنين فرموده اند: «هفتاد پيغمبر به آن (عدس) تبرّک جسته اند و از آن برکت يافته اند»[12]. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) نيز می فرمايند: «مصرف عدس تشنگی را برطرف می کند، معده را تقويت می کند و در آن شفای هفتاد بيماری نهفته است. صفرا را خاموش می کند و موجب خنکی مزاج می گردد»[13].
5- حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) می فرمايند: «ما خاندان پيامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) به جای نمک، از سرکه غذای خود را افتتاح می کنيم، چراکه سرکه عقل را زياد و تقويت می کند»[14].
6- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) فرمودند: «جبرئيل همينک به من خبر داد که در اين خرما چندين فايده وجود دارد. دهان را خوشبو می کند، معده را پاکيزه می کند، غذا را هضم می کند، قدرت شنوايی را زياد می کند، قدرت بينـایی را زياد می کند، کيد شيطان را دور می سازد، انسان را به خدا نزديک می کند و از شيطان دور می کند»[15]. همچنین توصیه شده اولّین غذایی که مـادر بعد از زایمان استفاده می کند، رطب تازه* و (برای بچه تربت*) باشد.
۷- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) فرمودند: «عسل مايعی است که به قوّۀ حافظه کمک می کند، هر کس می خواهد حافظه اش زياد شود، بايد عسل بخورد»[16]. در موردی نيز فرمودند: «عسل هزار و يک خاصيّت دارد و هزار و يک درد را شفا می بخشد»[17]. در عظمت عسل همین بس که سوره ای را به خود اختصاص داده است (سورۀ نحل). علاوه بر اینکه سوره ای از قرآن کریم به نام عسل است، خداوند متعال در سورۀ مبارکۀ نحل می فرماید: «فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ اِنَّ فی ذلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»[18] در آن شفائی است برای مردمان.
۸- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمايند: «بر شما باد به خوردن کُنْدُر، زيرا کُنْدُر برطرف می کند گرمی را از دل، چنانکه برطرف می کنند انگشت ها عرق را از پيشانی»[19]. در موردی نيز فرمودند: «به زنان باردار کُنْدُر دهيد که عقل کودک را زياد می کند»[20]. همچنين آمده است: «نسبت به کُنْدُر توجه داشته باشيد، زيرا ناراحتی را از بين می برد، به نيروی عقل می افزايد و نيز فراموشی را از ميان برمی دارد»[21].
۹- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) می فرمايند: «بر شما باد خوردن کدو، چراکه عقل را هوشمند و مغز را افزون می نمايد»[22]. همچنين فرمودند: «کدو حلوايی را وقتی غذا می پزيد زياد بريزيد، چون قلبِ حزين و اندوهگين را شاد می کند»[23]. از حضرت امام حسین(عَلَيهِ السَّلام) روايت شده که: «پیغمبر(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: کدو بخورید، که اگر خدا درختى بهتر و سبک تر (غذایى سبکتر) از آن سراغ داشت، براى برادرم یونس می رویـانـیـد. در آبگوشت کدو بريزيد کـه بـه عقل می افزايد»[24].
10- حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) فرمودند: «بر شما باد خوردن خُرفه*، زيرا اگر چيزی عقل را زياد کند، همان خُرفه است»[25].
پس غذای پاک و طاهر، علاوه بر جسم انسان در روح او نیز مؤثّر است و این همه برکات غذاها به شرط حلال بودن آنهاست. اگر طیّب باشند، این همه برکات را دارند و خدای سبحان در مورد افرادی که توجه به روح شریف و غذای طیّب و پاک و حلال ندارند و هرآنچه به دستشان می رسد، می خورند، می فرماید: «يَاْكُلُونَ كَما تَاْكُلُ الْاَنْعامُ»[26] برخی انسانها بمانند حیوانات می خورند، یعنی هرچه در دسترسشان قرار گیرد، می خورند، درحالی که انسان دارای روح شریف و نفس طاهر است، ولذا باید توجه کند که چه می خورد «فَلْيَنْظُرِ الْاِنْسانُ اِلى طَعامِهِ»[27]. امام حسن مجتبی(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «عَجِبْتُ لِمَنْ یَتَفَکَّرُ فی مَاْکُولِهِ کَیْفَ لا یَتَفَکَّرُ فی مَعْقُولِهِ فَیُجَنِّبُ بَطْنَهُ ما یُؤذِیْهِ وَ یُودِعُ صَدْرَهُ ما یُرْدِیْهِ»[28] تعجّب میکنم از کسانی که در غذای جسم خود فکر میکنند، ولی در امور معنوی و غذای روح خویش اندیشه نمیکنند؛ شکم خود را از طعام مضرّ حفظ میکنند، ولی از افکار پلیدی که روان را میآلاید پرهیز نمیکنند. یعنی به معقولات که غذای روح است، توجّهی نمی کنند. از اینرو انسان باید توجه کند که چه علم و دانشی می اندوزد.
بنابراین معلوم می شود که چرا در تعالیم عالیۀ اسلامی و بیانات حضرات معصومین(عَلَيهِم السَّلام) این همه به لقمۀ حلال و غذای پاک و طاهر تأکید و سفارش شده است. خداوند متعال در شب معراج به حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «ای احمد ... اگر خوردن و آشاميدنت پاک باشد، در حفظ و حمايت من هستی»[29]. در حدیث نورانی دیگری آمده است: «هر کس غذای حلال بخورد، فرشته ای بالای سرش بايستد و برايش آمرزش بخواهد تا از خوردن فارغ شود»[30]. در مقابل حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) در مورد لقمۀ حرام فرمودند: «وقتی لقمۀ حرام در شکم بندهای از بندگـان خداوند قرار گیرد، همۀ فرشته های آسمان ها و زمين او را لعنت کنند و تا آن لقمه در درون اوست، خداوند به او نظر نكند، و هر كس لقمۀ حرامى خورد، به خشم خداوند گرفتار شود»[31].
همچنین به واسطۀ لقمۀ حرام، زمینۀ کـار خیر در انسان کاهش می یابد و انسان به فسق و فجور تمایل می یابد و توفیق اعمال صالح و حق پیدا نمی کند و دعای او مورد اجابت قرار نمی گیرد. یعنی یکی از عوامل مهم اجابت نشدن دعا، همین مسئلۀ لقمۀ حرام است. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّیاللهُعَلَيهِوَآلِهِ) فرمودند: «کسی که لقمۀ حرام بخورد، تا چهل روز دعای او مستجاب نمیشود»[32]. در روايت ديگری آمده است: شخصی به خدمت آن حضرت شرفیاب شد و عرض کرد که دوست دارم دعایم مستجـاب شود، چـه کنم؟ حضرت فرمودند: «لقمه ات را پاک کن و مراقب باش هیچ نوع حرام مصرف نکنی»[33].
[1]- به تحقیق رستگار شدند مؤمنان (مبارکه مؤمنون/۱).
[2]- دمیدم در آن از روح خودم (مبارکه حجر/۲۹).
[3]- مبارکه بقره/172
[4]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص34
[5]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص34
[6]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص34
[7]- وسائل الشّيعه، ج17، ص132
[8]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص52
[9]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص52
[10]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص132
[11]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص179
[12]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص179
[13]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص179
[14]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص146
[15]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص113
* در کتاب «خصال» شیخ صدوق از امام علی(عَلَيهِ السَّلام) روایت است که فرموده اند: «بهترین غذای زن باردار خرمای تازه است و هیچ دارویی برای او بهتر از خرما نیست».
* حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) فرمودند: «حَنِّكُوا اَوْلادَكُمْ بِتُرْبَةِ الْحُسَيْنِ(عَلَيهِ السَّلام) فَاِنَّها اَمانٌ مِنْ كُلِّ داء» كام نوزادان خود را با تربت امام حسين(عَلَيهِ السَّلام) برداريد كه امان از هر درد است (روضة الواعظين و بصيرة المتعظين، ج2، ص412).
[16]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص180
[17]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص180
[18]- در آن شفائی است برای مردم همانا در آن البته آیهای است برای قومی که تفکّر میکنند (مبارکه نحل/۶۹).
[19]- بحارالانوار، ج۶2، ص۲۹۴ و 295
[20]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص214
[21]- مکارم الاخلاق، ص84
[22]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص205
[23]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص205
[24]- مکارم الاخلاق، ج1، ص336
* خُرفه، سبزیِ منسوب به حضرت زهرا(سَلامُ اللهِ عَلَيها) است.
[25]- کتاب دايرة المعارف هوش و حافظه، ج4، تغذيه، ص112
[26]- می خورند آنگونه که چهارپايان می خورند (مبارکه حضرت محمّد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ)/12).
[27]- پس بايد نظر کند (توجه کند) انسان به غذايش (مبارکه عبس/24).
[28]- بحارالانوار، ج1، ص218
[29]- يا اَحْمَدُ... فَاِنْ اُطيبَ مَطْعَمُكَ وَ مَشْرَبُكَ فَاَنْتَ فی حِفْظی وَ كَنَفی (ارشادالقلوب، ج1، ص203).
[30]- مَنْ اَكَلَ الْحَلالَ قامَ عَلى رَاْسِهِ مَلَكٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُ حَتّى يَفْرُغَ مِنْ اَكْلِهِ (بحارالانوار، ج63، ص314).
[31]- اِذا وَقَعَتِ اللُّقْمَةُ مِنْ حَرامٍ فی جَوْفِ الْعَبْدِ لَعَنَهُ كُلُّ مَلَكٍ فِي السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ وَ ما دامَتِ اللُّقْمَةُ فی جَوْفِهِ لا يَنْظُرُ اللَّهُ اِلَيْهِ وَ مَنْ اَكَلَ اللُّقْمَةَ مِنَ الْحَرامِ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّه (بحارالانوار، ج63، ص314).
[32]- بحارالانوار، ج۶۳، ص۳۱۴
[33]- عدّة الداعی و نجاح الساعی، ص۱۳۹