سورۀ مبارکۀ مائده، پنجمین سوره از اوّل قرآن کریم (سورۀ مبارکۀ حمد، بقره، آل عمران، نساء و مائده) و چهارمین سورۀ طوّال است. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) در حجة الوداع فرمودند: «سوره مائده آخرين سوره ای است از قرآن که به من نازل شده، حلالش را حلال دانيد و حرامش را حرام»[1]. همانطور که این مطلب در مورد حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) نیز آمده است: «حَلالُ مُحَمَّدٍ حَلالٌ اَبَداً اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ حَرامُهُ حَرامٌ اَبَداً اِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا يَكُونُ غَيْرُهُ وَ لا يَجِیءُ غَيْرُه»[2]. حلال و حرامی که حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) حلال و حرام اعلام فرموده، تا روز قیامت قابل تغییر نیست. در خلاصهای از بیانات علّامه طباطبائی(رَحمَةُ اللهِ عَلَیه) آمده است: «غرض اصلی این سوره، احترام و تقیّد به عهدها و عقدها و پرهیز از عهدشکنیهاست».
در اینکه نام «مائده» به چه مناسبتی میباشد، آمده است: حواریّون از حضرت عیسی(عَلَيهِ السَّلام) درخواست کردند که از خداوند بخواهد که برایشان از آسمان مائده بفرستد. مائده به معنای غذا، سفره و طَبَق میباشد. حواریّون گفتند: «يا عيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطيعُ رَبُّكَ اَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ»[3] ای عیسی ابن مریم، آیا پروردگار تو قدرت دارد اينکه از آسمان برایمان غذا بفرستد؟ حضرت عیسی(عَلَيهِ السَّلام) به پیشگاه الهی عرضه داشتند: پروردگار ما، نازل کن برای ما مائدهای از آسمان که عید برای اوّل و آخر ما باشد «اَللّهُمَّ رَبَّنا اَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عيداً لِاَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنا وَ اَنْتَ خَيْرُ الرّازِقينَ»[4]، و خداوند با شرایط سخت، مائده فرستاد و به این سبب این سورۀ مبارکه، مائده نامیده شده است.
حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) میفرمایند: «سورۀ مائده در ملکوت الهی، منقذه نامیده می شود»[5]. منقذه از انقاذ به معنای رهانیدن است. مفسّران عظام میفرمایند: «علّت نامگذاری این سوره به نام منقذه، این است که در سورۀ مبارکۀ مائده، هیجده یا نوزده حکم جدید از احکام ذکر شده که در سورۀ دیگری ذکر نشده است». امّا استاد جوادی آملی دلیل مذکور را رد میکنند و میفرمایند: «به پندار ايشان، فضيلت سوره در اين است که دربردارندۀ نوزده حکم فقهی است، ولی چنين نيست، چون بسياری از سوره های ديگر با آنکه حاوی احکام فقهی اند، «منقذه» ناميده نشده اند... مهم ترين سببِ اين نامگذاری ها، موضوع ولايت و اکمال دين است؛ نه صِرفِ برخورداریِ آن سوره از چند حکم فقهی و مانند آن»[6]. در آیۀ سوّم همین مبارکه میفرماید: «...اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتی وَ رَضيتُ لَكُمُ الْاِسْلامَ ديناً»[7]. در آیۀ شریفۀ پنجاه و پنجم، که آیۀ ولایت ذکر شده، میفرماید: «اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُونَ»[8]. جریان انفاق انگشتری توسّط حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) در مسجد و در حال رکوع بود که باعث شد آیۀ شریفۀ ولایت نازل شود. در آیۀ شریفۀ شصت و هفت این سورۀ مبارکه باز سخن از ولایت است «يا اَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»[9]. تنها راه نجات و رهایی و سعادت انسان در دنیا و آخرت در پرتو تمسّک به ولایت است و به این علّت این سورۀ مبارکه، منقذه نامگذاری شده است. تنها افرادی از شقاوت ابدی نجـات مییابند که تمسّک به اهل بیت(عَلَيهِم السَّلام) داشته باشند. آنچه که انسان را از هلاکت میرهاند و به سرمنزل مقصد و مقصود میرساند، مسئلۀ ولایت است، همانطور که حضرت پيامبر اکرم(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) فرمودند: «اِنَّما مَثَلُ اَهْلِ بَيْتی فيكُمْ كَمَثَلِ سَفينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَها نَجا وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها غَرِق»[10].
[1]- مخزن العرفان، ج4، ص249
[2]- حلال محمد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) حلال است همیشه تا روز قیامت و حرام محمد(صَلَّی اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ) حرام است هميشه و تا روز قیامت و جز او پيغمبر ديگرى نباشد و جز او نيايد (بيان نورانی حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام)؛ الکافی، ج1، ص۵۸).
[3]- مبارکه مائده/112
[4]- خدایا! ای پروردگار ما، نازل کن برای ما مائده ای از آسمان که باشد برای ما عید برای اوّل ما و آخر ما، و نشانهای از جانب تو و روزی بده ما را و تو هستی بهترین روزی دهندگان (مبارکه مائده/۱۱۴).
[5]- تفسير تسنيم، تأليف استاد جوادی آملی، ج21، ص480
[6]- تفسير تسنيم، تأليف استاد جوادی آملی، ج21، ص481
[7]- ...امروز کامل کردم برای شما دینتان را و تمام کردم بر شما نعمتم را و پسندیدم برای شما اسلام را به عنوان دين (مبارکه مائده/۳).
[8]- اين است و جز اين نيست همانا ولیّ شما خداست و رسولش و آنان که ایمان آوردند، کسانی که برپا می دارند نماز را و میدهند زکات را درحالی که ایشان در رکوعند (مبارکه مائده/۵۵).
[9]- ای پیغمبر برسان آنچه فرو فرستاده شده بر تو از پروردگارت و اگر انجام ندهی، پس ابلاغ نکرده ای پیغامهای او را (مبارکه مائده/۶۷).
[10]- اين است و جز اين نيست که مَثَلِ اهل بيت من در ميان شما مانند مَثَلِ کشتی نوح است، کسی که سوار آن شد، نجات يافت و کسی که تخلّف ورزيد، غرق گشت (بحارالانوار، ج23، ص105).