خداوند متعال از مالی که به انسان داده، در قرآن کریم تحت عنوان«خیر» نام میبرد و لذا معلوم میشود که مال، در صورت حُسن استفاده وسیلة کسب و تحصیل سعادت جاويدان است. امّا در اثر سوء استفاده شرّ بوده و شقاوت اُخروی را فراهم می آورد. یکی از موارد حُسن استفاده از مال، انفاق فی سبیل الله است که باعث طهارت و پاکی شده و دعای خیر حضرت پیامبر اسلام(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) را به دنبال دارد و دارای اجر و فضیلت بسیاری است «خُذْ مِنْ أَمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِها وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ»[1].
« همه روز روزه بودن، همه شب نماز کردن
همـه ساله حج نمودن، سفر حجـاز کردن
شب جمعه هـا نخفتن، بـه خدای راز گفتن
زِ وجـود بـی نـیـازش، طـلب نیـاز کردن
بـه مساجد و معابد همه اعتکـاف جستن
ز منـاهی و ملـاهی همـه احتـراز کردن
ز مدینه تـا بـه کعبه سر و پا برهنه رفتن
دو لب از برای لبیک بـه وظیفه بـاز کردن
بـه خدا کـه هیچ یک را ثَمَر آنقدر نباشد
که بـه روی نااميدی در بستـه باز کردن»[2]
کسانیکه با مال و ثروت خود، درهای بسته و گره ها را میگشایند، اولین خدمت را به خود میکنند، چراکه خود را در معرض گره گشایی پروردگار قرار میدهند. اگر صاحبان انفاق بدانند که با باز کردن درهای بسته به روی آبرودارانِ مؤمن، چه درهایی را به روی خود میگشایند، دیگر نـه تنها انفاق و احسان را غرامت نمی دانند، بلکه آن را غنیمت می پندارند و هرگز انفاق و احسان خود را با منت و آزار و اذیّت و ریا و خودنمایی باطل نمی کنند «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذىٰ»[3]. در روایتی از حضرت امام علی(عَلَيهِ السَّلام) مذکور است که فرمودند: «جَمالُ الْاِحْسانِ تَرْکُ الْاِمْتِنانِ»[4] جمال و زیبایی احسان در ترک منت است.
حضرت پیامبر اسلام(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) میفرمایند: برگزیدگان امت من کسانی هستند که وقتی احسان میکنند شادمان میگردند «اِذٰا اَحْسَنُوا اسْتَبْشَرُوا»[5]. آنان که زیاد احسان میکنند و تعلق خاطر به مال ندارند، از آرامش بالاتری برخوردارند و در واقع در دنیا طعم بهشت را میچشند. انسان به وسیلة انفاقِ فی سبیل الله برای خود مهد می گستراند «فَلِاَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ»[6].
حضرت امام صادق(عَلَيْهِالسّلام) به فرزند خود محمّد فرمودند: «پسر جان، از مخارج چقدر زياد آمده؟ عرض کرد: چهل دينار، حضرت او را امر کرد از منزل خارج شود و آن مبلغ را صدقه بدهد. گفت: در اينصورت ديگر چيزی نخواهد ماند، موجودی همين چهل دينار است. فرمودند: آن را صدقه بده، قطعاً خداوند عوض خواهد داد «اَمٰا عَلِمْتُ لِکُلِّ شَيْءٍ مِفْتاحٌ، مِفْتاحُ الرِّزْقِ صَدَقَةٌ» آيا نمیدانی هر چيزی کليدی دارد، کليد روزی، صدقه است. پس اينک چهل دينار را به عنوان صدقه بده. محمّد امر امام (عَلَيْهِالسّلام) را انجام داد. بيش از ده روز نگذشت که از محلّی مبلغ چهار هزار دينار برای آن حضرت رسيد. فرمودند: پسر جان، برای خدا چهل دينار داديم، خداوند چهار هزار دينار عوض آن را داد»[7]. آری مالی را که انسان در راه خداوند انفاق و احسان میکند، خدای سبحان آن را به بهترین وجه، جبران میفرماید «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ»[8]. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) میفرماید: «ما نَقَصَتْ صَدَقَةٌ منِْ مالٍ»[9] صدقه از مال انسان کم نمیکند، چرا که انسان به خداوند قرض میدهد و خداوند آنرا چند برابر به انسان برمیگرداند «وَ مَنْ اَوْفیٰ بِعَهْدِهِ مِنَ اللهِ»[10].
البته لازم به یادآوری است که: مالکیت مطلق و حقیقی از آنِ پروردگار است و تجارت و مالکیت انسان، مجازی و قراردادی و اعتباری است. مال و جان انسان و هر آنچه که متعلق به اوست، ملک پروردگار است و انسان مملوک خداوند است و اگر خدای سبحان در برخی آیات قرآن کریم بندگانش را مالک معرفی نموده و به انفاق و احسان دعوت میفرماید، برای تشویق انسان است تا از مالی که خداوند متعال در اختیارش قرار داده انفاق کند «هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلىٰ تِجارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ أَليم»[11] «يَرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُور»[12].
عزیزان محترم: آخر سال است و زمان، زمان غبارروبی است، همه به خانه تکانی مشغولند لکن اهل معرفت در کنـار غبارروبی ظاهری، به غبارروبی غم از چهرة غم ناکان مشغول هستند. اولیای الهی، در ظاهر متوقف نمی مانند، بلکه به باطن اعمال توجه دارند و لذا به حیات طیّبه بار می یابند. حضرت امام صادق(عَلَيهِالسَّلام) فرمودند: «نَزْعُكَ الْقَذاةَ عَنْ وَجْهِ أَخيكَ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ تَبَسُّمُكَ في وَجْهِهِ حَسَنَةٌ وَ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ أَهْلُ الْمَعْرُوف»[13] زدودن خاشاک از چهرة برادرت ده حسنه دارد و تبسم و گشاده رویی بر صورت او حسنه است و اولین کسی کـه داخل بهشت میشود، اهل کارهای نیکوست.
بنابراین بسیار به جاست کـه در ایام نوروز، به یتیم خانه ها، پرورشگاه ها، بیمارستان و تیمارستانها و خانة سالمندان، سری بزنیم و موقع رفتن، فرزندان را هم با خود همراه نمائیم و انفاق و احسانها را با دست کودکان انجام دهیم و بدین طریق علاوه بر اینکه تبسمی بر چهرة غمدیدگان می نشانیم، روح فرزندان خود را با احسان و انفاق رشد دهیم. آری انفاق و احسان باعث تعالی روح میشود و به این ترتیب کودکان ما روحشان بزرگ میگردد و روحیة احسان و انفاق و دیگرخواهی در آنها تقویت میگردد.
البته لازم به توضیح است که: انفاقها و احسانها باید کاملاً با اکرام و احترام صورت گیرد و آبروی فقرای آبرومند، کاملا حفظ شود و خدای نکرده شخصیّت فقرای آبرومند پایمال نگردد، چرا که ریختن آبروی مؤمن، همانند ریختن خون اوست.
مال پرستی و مال محوری و مالدوستی و اينکه همه چیز بر حول محور مادیّات بچرخد، بالاترین بدبختی عصر حاضر است. معلوم نیست که انسان در چند روزة عمر محدود، بتواند از آن همه مالِ جمع شده، بهره ای ببرد یا نه، پس چه نیکوست که اموال را در راه خداوند متعال، سرمایه گذاری نماید و از آن، هم در دنیا و هم در آخرت بهره مند گردد.
«خواجه کارش نگاه داشتن است حـاصلش رفتن و گذاشتن است»[14]
خوشا به حال کیّسان واقعی که چه نیکو بـا پروردگـارشان معامله میکنند و صادقانه با معبود محبوب به داد و ستد می پردازند و چه سود زیبایی از خداوند متعال دریافت می نمایند. سودی که خداوند متعال به انسان میدهد، هیچ معامله گری به او نمیدهد. آری چه کسی با خداوند متعال معامله کرد و ضرر دید؟ مؤمنان حقیقی این حقیقت را دریافته اند که همة افراد همواره، در حال معامله هستند، ثروتمند با ثروتش و فقیر با فقرش در حال آزمایش هستند تا ثروتمند با وجود دارائیاش طغیان نکند و فقرا را فراموش ننماید و نادار با ناداریاش کفر نگوید و صبر پیشه کند. حضرت امام صادق(عَلَيهِ السَّلام) در یک بیان بسیار زیبا میفرمایند: «اَنَّ اللهَ یَقُولُ لِلْفُقَراءِ یَوْمَ الْقِیامَةِ اُنْظُرُوا وَ تَصَفَّحُوا وُجُوهَ النّاسِ فَمَنْ اَتیٰ اِلَیْکُمْ مَعْرُوفاً فَخُذُوا بِیَدِهِ وَ اَدْخِلُوهُ الْجَنَّةِ»[15] همانا خداوند به مؤمنین فقیر در روز قیامت میفرماید: نگاه کنید به چهره های مردم و هرکس را که خیری به شما رسانیده، دست او را بگیرید و وارد بهشت نمایید. آری این است عظمت مقام انفاق فی سبیل الله. انفاق از مالی که، مال انسان نیست و مال خداوند است، چنین برکات عظیمی دارد «وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذي آتاكُم»[16].
انفاق از همه و در هر حال زیباست، لکن در حال فقر و نداری، زیباتر و امتحانش بالاتر است. حضرت پيامبر اکرم(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) فرمودند: «اِسْتَنْزِلُوا الرِّزْقَ بِالصَّدَقَةِ»[17] روزی را با صدقه به سوی خود سرازیر کنید. خداوند متعال طبق آية شريفة «هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلاَّ الْإِحْسانُ»[18]، پاداش احسان را با دادن روزی بیشتر، به انسان عنایت میفرماید.
نکته ای که در اینجا لازم به تذکر میباشد این است که: گرچه انفاق و احسان به همة نیازمندان دارای اجر و فضیلت بسیار است، لکن انفاق و احسان برای نزدیکان و اقربای نیازمند، بافضیلت تر از انفاق به سایرین است. «کسی خدمت امام جعفر صادق(عَلَيهِ السَّلام) مالی را برای انفاق آورد، حضرت فرمودند: آیا پدر و مادر و یا نزدیکانی داری که نیازمند باشند، احسانت را به آنها بده. بار دوم آمد و امام دوباره فرمودند: اگر بستگانی داری، به آنان انفاق بکن»[19]. در روایتی از حضرت پیامبر اکرم(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) مذکور است: «لٰا صَدَقَةَ وَ ذُو رَحِمٍ مُحْتاجٌ»[20] وقتی ارحام فقیر داری، صدقه به غیر نمیرسد. حضرت پیامبر اسلام(صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) فرمودند: «اِنَّ الصَّدَقَةَ عَلىٰ ذي قَرابَةٍ يُضْعِفُ اَجْرَهٰا مَرَّتَيْنِ»[21] همانا صدقه و احسان به خویشاوند، دو برابر اجر و منزلت دارد.
پس انفاق و احسان و غبارزدایی از چهرة غمدیدگان و صلة رحم و دید و بازدید اقوام و نزدیکان (البته با رعایت همه جانبة شئونات اسلامی) در تعالیم اسلامی، از اولویت بالاتری برخوردار است.
لازم به یادآوری است که: یکی از مصادیق احسان و انفاق، احسان به اموات مخصوصاً والدینِ از دنیا رفته و متوفّی است. حضرت پیامبر اسلام (صَلَّياللهُعَلَيْهِوَالِٰهِ) می فرمایند: «سَيِّدُ الْأَبْرارِ يَوْمَ الْقِيامَةِ رَجُلٌ بَرَّ والِدَيْهِ بَعْدَ مَوْتِهِما»[22] نیکوترین افراد در روز قیامت کسی است که نیکی رساند به والدینش بعد از مرگ آن دو.
1- بگير از اموالشان صدقه تا پاک کنی ايشان را و تزکيه کنی ايشان را با آن و درود فرست بر ايشان، همانا دعای تو ماية آرامش است برای ايشان (مبارکه توبه/103).
2- شيخ بهايی(رَحمَةُاللهِ عَلَيهِ)
3- باطل نکنيد صدقات خود را با منّت و آزار (مبارکه بقره/264).
4- عیون الحکم و المواعظ، ص222
5- کافی، ج2، ص240
6- پس برای خودشان مهد میگسترانند (مبارکه روم/44).
7- کافی، ج4، ص10
8- و آنچه که انفاق کرديد از مالی، پس او جايگزين میکند آن را (مبارکه سباء/39).
9- من لا يحضره الفقيه، ج4، ص381
10- و کيست وفاکننده تر به عهدش از خداوند (مبارکه توبه/111).
11- آيا دلالت کنم شما را بر تجارتی که نجات دهد شما را از عذاب دردناک (مبارکه صف/10).
11- اميد دارند تجارتی را که هرگز تباه نشود (مبارکه فاطر/29).
12- بحارالانوار، ج72، ص140
13- استاد شهری
14- وسائل الشيعه، ج16، ص291
15- و بدهيد ايشان را از مال خداوند که داده به شما (مبارکه نور/33).
16- بحارالانوار، ج71، ص392
17- آيا پاداش نيکوکاری جز نيکی است؟ (مبارکه الرحمن/60).
18- رادیو معارف
19- بحارالانوار، ج74، ص59
20- نهج الفصاحه، حدیث645
21- بحارالانوار، ج71، ص86