خدای سبحان در آیة شریفة مورد بحث میفرماید: اگر کنیز مرتکب فحشا و فساد شود، جرم او نصف زن آزاد است. به این معنا که اگر صد تازیانه، حدّ زنای غیرمحصنه برای زن آزاد است، برای کنیز پنجاه تازیانه میباشد، خلاصه هر حدّی که برای زن آزاد مقرّر شده در فقه اسلامی، برای مِلک یمین، نصف آن مقدار است. امّا در اینکه علّت آن چیست؟ قابل توجّه است: آنچه که مسئولیّت را در پیشگاه الهی افزایش میدهد، آگاهی است. انسان به میزان آگاهی در پیشگاه الهی مسئول است و هرچه میزان آگاهی او بیشتر باشد، مسئولیّت او هم بیشتر است. خداوند متعال هفتاد گناه از جاهل میبخشد درحالیکه یک گناه از عالم نبخشيده است «هَلْ یَسْتَوِی الَّذینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لایَعْلَمُونَ»[1].
بنابراین کسی که عالمانه و با داشتن آگاهی مرتکب معصیت میشود، مسئولیّت او در پیشگاه الهی سنگینتر است ولذا در مورد زنان آزاد تمام حدّ اجرا میشود، لکن کنیزان که میزان آگاهیشان کمتر است، از کیفر سبکتری برخوردارند.
البتّه حدّی که برای کنیز مقرّر شده، مربوط به مجازات دنيوی او در فقه اسلامی است، لکن گاهی در قرآن کريم اشاره به کيفر و عذاب دو برابر شده است که منظور، کیفر و عذاب اُخروی میباشد، همانطور که در مورد زنان حضرت پیامبر اسلام(صَلَّی اللهُ عَلیهوَآلِهِ) میفرماید: «يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسيراً»[2] ای زنان پیامبر، کسیکه از شما مرتکب عمل زشت آشکار شود، برای او دو برابر عذاب است و اين برای خداوند آسان است. منظور از عمل زشت آشکار در آیة شریفة مذکور، عمل منافی عفّت نیست، و مراد از عذاب، عذاب آخرت است، نه کیفر در فقه اسلامی. زنان حضرت پیامبر اسلام(صلّی اللهُ عَلَيهِ وَآلِهِ) که در خانة وحی و رسالت قرار داشتند و حقایق برای آنان ابلاغ شده بود، مسولیّت سنگینتری در پیشگاه الهی داشتند. همچنین به علّت عظمت مقام حضرت پیامبر اسلام(صَلَّي‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَ‌الِٰهِ)، اگر همسران آن حضرت مرتکب گناه شوند، دو برابر مجازات دارند، همانطور که خدای سبحان خطاب به حضرت رسول اکرم(صَلَّي‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَ‌الِٰهِ) نیز فرمود: اگر تمایل پیدا کنی به سوی کفاّر و سازشکاری نمایی، دو برابر کیفر داری «اِذاً لَاَذَقْناکَ ضِعْفَ الْحَیٰوةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ ثُمَّ لٰا تَجِدُ لَکَ عَلَيْنا نَصیراً»[3]. به فرمودة استاد جوادی آملی، حضرت پیامبر اسلام(صَلَّي‌اللهُ‌عَلَيْهِ‌وَ‌الِٰهِ) که از مقام عصمت برخوردار و نمایندة پروردگار میباشند و سخنشان، سخن خداوند است، چنانچه مرتکب معصیت شوند و سخنانی را به خداوند نسبت دهند، خداوند رگ گردنشان را قطع میفرمايد «لَاَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمينِ﴿45﴾ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتینَ﴿46﴾»[4].
حال، وقتی خداوند متعال بـا عزیزترین پیـامبرش، اینگونه رفتار میکند، تکلیف امّت نیز روشن میشود. به میزان آگاهیها، مسئولیّتها سنگینتر میشود. از اینرو مسئولیّت جوانی که حقایق به او رسیده، با آن کسیکه از آن حقایق و تعالیم برخوردار نشده، یکسان نیست. مسئولیّتها در قبال تبیین حقایق و روشن شدن معارف دینی است. خداوند متعال در مورد افرادی که حقایق به ایشان ابلاغ نشده، اغماض قائل است، ولی در مورد عالمان و آگاهان اغماض نشان نمیدهد ولذا شما مردم هم نسبت به افرادی که حقایق به آنان ابلاغ شده، با افرادی که حقایق تبیین نگشته، نباید یکسان رفتار نمائید.
البتّه امکان دارد که عدّهای چنین تصوّر نمایند که اگر به دنبال یادگیری معارف دین نروند، مسئولیّت آنها کمتر خواهد شد، درحالیکه باید توجّه نمود که بی اطلاعی از مسائل دینی، مسئولیت را کمتر نمیکند بلکه بدبختی را بیشتر مینماید.
1- آيا مساوی هستند کسانيکه میدانند و کسانيکه نمیدانند؟ (مبارکه زمر/9).
2- مبارکه احزاب/30
3- آنگاه البتّه میچشانيم تو را دو برابر عذاب زندگی و دو برابر عذاب مردن، پس نمی يافتی برای خود در برابر ما ياری کننده (مبارکه اِسراء/75).
4- البتّه میگيريم از او به دست راست﴿45﴾ سپس البتّه قطع میکنيم از او رگ گردن را﴿46﴾ (مبارکه حاقّه/45و46).